dẻo "như nước" thâm nhập khắp các vùng miền rộng lớn từ miền Nam Trung Hoa, vùng
Bắc Việt, Lào, Xiêm, cho tới tận Miến Điện và vùng Assam. Nơi nào họ cũng xây dựng
những mường nhỏ tự trị, và lập quốc thành công ở Xiêm (Condominas 1997: 268-269). Lan
tràn như nước biển, người Thái đến Việt Nam đã dần dần thâu tóm quyền lực qua hàng thế
kỷ để làm chủ Tây Bắc. Một địa danh nổi tiếng của người Thái "Mường Lay", "lay" tiếng
Thái nghĩa là "đuổi", Mường Lay nghĩa là "đuổi chủ cũ đi để mình thay thế" (Cầm Trọng
1978: 37). Công cuộc chinh phục của người Thái vào Việt Nam, vì vậy là lâu dài và liên
miên, nhưng về cơ bản có ba cuộc thiên di lớn, đáng kể hơn cả: 1/ Thế kỷ XI, hai anh em
Tạo Xuông, Tạo Ngần dòng dõi tạo đất Tung Hoàng trước sức ép của sự lớn mạnh ở một số
tộc thuộc ngữ hệ Tạng Miến Vân Nam đã phải đưa dân đi tìm đất mới. Thâm nhập vào
Mường Lò và sau đó kiên trì tiếp hàng thế kỷ, những đoàn quân Mường Lò tiếp tục bành
trướng sâu vào khắp Tây Bắc, khuất phục những nhóm Xá được nói tới trong Táy pú xớc và
Quám tố mường, hình thành địa bàn cư trú người Thái đen ở khu vực phía bắc Tây Bắc. 2/
Cũng thời gian thế kỷ XI -XII, một bộ phận Thái đen khác do thủ lĩnh Lạng Chượng dẫn
đầu tràn từ hữu ngạn sông Hồng, vào sông Đà và miền sông Mã khuất phục các nhóm Xá
bản địa thành thuộc dân của ông chủ mới. Lạng Chượng thu phục đất Mường Thanh, con
cháu ông tiếp tục kế nghiệp hình thành vùng cư trú ở giữa Tây Bắc của người Thái. 3/Các
thế kỷ về sau, ghi nhận tiếp tục sự luân chuyển nhiều nhóm Thái vào Tây Bắc. Đáng kể vào
thế kỷ XIII - XIV, nhóm Thái từ Lào di cư qua gắn liền với thủ lĩnh Pha- nha Nhọt-chon-
cằm. Nhọt-chon-cằm "chẩu mường" Mường Sang, người sau này trở thành ông tổ họ Xa,
đã tranh chấp quân sự và thắng lợi với người các tộc bản địa biết đến với cái tên mơ hồ
Lếm, Lé
. Ngành Thái di cư từ Lào qua này chính là tổ tiên của Thái trắng Mộc Châu và
Phù Yên (Cầm Trọng 1978: 40-43). Con cháu Nhọt- chon-cằm đã kiến tạo vùng Thái phía
Nam Tây Bắc. Cứ như thế, các nhóm Thái xâm nhập khắp Tây Bắc theo chiến lược vết dầu
loang một cách lâu bền trong lịch sử.
Những người Thái đen, trong bước chân bành trướng quân sự, để tăng thêm sức mạnh,
có lẽ đã nhanh chóng qui thuận và liên kết với triều đình đồng bằng của người Việt. Theo
Câm Trọng, Táy pú xớc Mường La đã cho biết sự kiện "tạo" đất Mường Lò đã cùng quan
Kinh trông coi đất mường. Quân Lạng Chượng khi hành quân qua sông Đà, tiến sâu vào
Tây Bắc, Quám tố mướng Mường La có ghi "nhờ binh anh cả lên giúp". Anh cả ở đây, có
lúc được hiểu là vua dưới xuôi (Cầm Trọng 1978: 66)
. Đồng thời, nhiều sử liệu người
Việt ghi nhận sự kiện thủ lĩnh người Thái đã sớm triều cống triều đình. Toàn thư (1998 T.1:
274) chép: 1067, mùa xuân, tháng hai, các nước Ngưu Hống, Ai Lao dâng vàng bạc, trầm
hương, sừng tê, ngà voi và các thứ sản vật địa phương. Ngưu Hống hay Ngu Hấu (rắn hổ
mang) là biệt hiệu của thủ lĩnh Thái đen Lò Lẹt nổi danh của Mường Muổi, con cháu Lạng
Chượng. Ngưu Hống/Ngu Hấu/rắn hổ mang/rồng nước, hơn thế, cũng là biểu tượng chỉ
người Thái đen (Cầm Trọng 1978: 65-67; Cầm Trọng - Phan Hữu Dật 1995: 40-41; Toàn
