Mô hình tương tự của hành vi tự phát con người được chứng minh khéo
léo trong thí nghiệm của nhà tâm lý học xã hội, Ellen Langer thuộc trường
Harvard. Theo một nguyên lý nổi tiếng về hành vi con người, khi muốn có
sự đồng thuận của ai đó, ta sẽ thành công nếu đưa ra lý do. Đơn giản là mọi
người muốn có lý do cho điều mà mình làm. Langer đã chứng minh thực tế
hiển nhiên này bằng cách hỏi một nhóm người đang xếp hàng chờ sử dụng
máy photocopy trong thư viện: “Xin lỗi, tôi có 5 tờ giấy. Tôi có thể dùng
máy photocopy trước được không, vì tôi đang rất vội?” Lời yêu cầu cộng
với lý do này mang lại hiệu quả gần như là hoàn hảo. 94% những người
được hỏi nhường cho cô dùng máy trước. Nếu tôi chỉ yêu cầu: “Xin lỗi, tôi
có 5 tờ giấy, tôi có thể dùng máy photocopy trước được không?”, chỉ 60%
những người được hỏi chấp thuận. Nhìn qua thì dường như sự khác nhau cơ
bản giữa hai lời đề nghị này là việc thêm thông tin “vì tôi đang rất vội”.
Nhưng một loại lời đề nghị thứ ba mà Langer đưa ra cho thấy nó không
thuộc trường hợp này. Có vẻ như không phải là toàn bộ các từ mà chỉ một
từ “vì” đầu tiên đã tạo nên sự khác biệt. Thay vì đưa ra lý do thật sự khiến
người khác phải làm theo, loại lời đề nghị thứ ba của Langer chỉ dùng từ
“vì” và sau đó không thêm thông tin nào mới, mà đơn giản chỉ nói lại điều
đã rõ ràng: “Xin lỗi, tôi có 5 tờ giấy. Tôi có thể sử dụng máy photocopy
trước được không, vì tôi phải photo chúng?” Một lần nữa kết quả là 93% số
người đồng ý, ngay cả khi không có lý do thật sự được thêm vào để lý giải
cho sự đồng ý của họ. Cũng giống như tiếng kêu “chíp-chíp” của gà con đã
khơi mào cho phản ứng làm mẹ vô thức của gà mái tây – ngay cả khi nó bắt
nguồn từ một con gà mô hình – từ “vì” cũng kích hoạt một phản ứng tuân
theo tự động cho những đối tượng nghiên cứu của Langer, ngay cả khi họ
không có một lý do thật sự để tuân theo. Bấm vào, kêu ro ro!
Một vài kết quả của Langer chỉ ra rằng có rất nhiều tình huống trong đó
hành vi của con người không hoạt động theo một cách vô thức, như chiếc
băng được bật lên, mà theo tần suất. Chẳng hạn, hãy xem xét thái độ lạ lùng
của các khách hàng tới cửa tiệm đá quý, họ sà vào lô hàng đá quý màu ngọc
lam chỉ sau khi người ta nhầm lẫn và tăng giá của chúng lên gấp đôi. Tôi
