Chỉ có điều đây là tính duy lý thẳng đuỗn, chật hẹp, dựa trên mối tương
quan có thể nói là về phương diện đo đếm giữa những nguyên nhân và các
kết quả. Tính duy lý ấy hiển nhiên là không biết đến các chức năng phức
tạp, không hình dung được sự lan toả xa xôi của những yếu tố quyết định,
mối liên đới của các sự kiện, mà truyền thống duy vật đã hệ thống hoá dưới
tên gọi cái tổng thể.
Sự bó hẹp các kết quả đòi hỏi phải chia các chức năng ra. Ta xem
chừng có thể dễ dàng hình dung “mọi người” là liên đới với nhau: do vậy
người ta đối lập không phải người với người, mà là đối lập người bãi công
với kẻ sử dụng bãi công. Kẻ sử dụng bãi công (cũng gọi là người của
đường phố, và tập hợp những người ấy có tên gọi trong trắng là quần
chúng, ta đã thấy tất cả những từ đó trong ngôn ngữ của ông Macaigne), kẻ
sử dụng bãi công là một nhân vật tưởng tượng, có thể nói là mang tính chất
đại số học, nhờ vào kẻ đó có thể ngăn chặn sự phân tán lây lan các kết quả,
và nắm chắc quan hệ nhân quả thu hẹp để rồi người ta sẽ có thể bàn bạc
một cách êm thấm và có đạo lý về quan hệ nhân quả ấy. Bằng cách cắt ra từ
thân phận chung của người lao động một cương vị riêng biệt, lý trí tư sản
ngắt mạch quy trình xã hội và đòi xem xét con người như một thực thể
riêng rẽ, có lợi cho mình, mà cuộc bãi công chính là để chứng tỏ chẳng có
sự riêng rẽ: lý trí tư sản chống lại điều rõ ràng là chĩa vào nó. Vậy kẻ sử
dụng bãi công, người của đường phố, người nộp thuế, nói trắng ra họ là các
nhân vật, nghĩa là các diễn viên tuỳ theo nhu cầu mục đích được huy động
vào những vai trò bề nổi, có sứ mệnh duy trì sự tách biệt mang tính bản
chất giữa các tế bào xã hội, mà ta biết đấy vốn là nguyên tắc tư tưởng đầu
tiên của cuộc Cách mạng tư sản.
Thực tế là chúng ta bắt gặp lại ở đây một nét thuộc cơ cấu của tâm tính
phản động, đó là phân tán tập thể thành những cá nhân và phân tán cá nhân
thành những bản thể. Kịch trường tư sản tiến hành đối với con người tâm lý
ra sao, như đặt vào thế xung đột Lão già với Chàng trai trẻ, kẻ Bị cắm sừng
với gã Nhân tình, nhà Tu hành với người Trần tục, các độc giả của tờ Le
Figaro cũng tiến hành với con người xã hội như vậy: đối lập người bãi
