tôn lên hàng cảnh tượng lạ lẫm và biểu tượng cận-Cơ-đốc-giáo. Và có hề
chi nếu như đạo Phật thực chất không phải cơ đốc giáo, bởi vì đạo Phật
cũng có các ni cô cạo trọc đầu (chủ đề bi tráng lớn của mọi trường hợp đi
tu), bởi vì nó cũng có các nhà sư quỳ gối và xưng tội với bề trên, và cuối
cùng bởi vì, cũng như ở Séville
, các tín đồ đến phủ vàng lên tượng
Thượng đế
. Đúng là tính đặc trưng của các tôn giáo bao giờ cũng thể hiện
rõ rệt hơn cả ở các “hình thức”; nhưng ở đây tính đặc trưng ấy không hề để
lộ rõ các hình thức, mà tôn chúng lên, gắn chúng phụ thuộc tất cả vào tính
chất cơ đốc giáo cao hơn.
Người ta biết rõ sự hỗn hợp đã luôn luôn là một trong những kỹ thuật
đồng hoá của Giáo hội. Trong thế kỷ XVII, ở chính Phương Đông mà bộ
phim Lục địa bị đánh mất chỉ ra cho ta thấy các thiên hướng Cơ đốc giáo,
những tu sĩ dòng Tên đi rất xa trong việc thế giới hoá các hình thức tôn
giáo: đó là những nghi lễ thuộc đạo Cơ đốc vùng Malabar, nhưng rồi cuối
cùng giáo hoàng kết án những nghi lễ ấy. Các nhà dân tộc học của chúng ta
nói xa nói gần đến chính cái “tất cả đều tương tự” ấy: Phương Đông và
Phương Tây, tất cả đều như nhau, chỉ có những khác biệt về sắc thái, cái cốt
yếu giống hệt nhau, đó là con người vĩnh viễn hướng về Thượng đế, là tính
chất vô nghĩa lý và ngẫu nhiên của các địa lý so với cái bản chất nhân loại
kia mà chỉ một mình Kitô giáo nắm giữ chìa khoá. Ngay các truyền thuyết,
cả kho văn học dân gian “nguyên thuỷ” mà dường như người ta cố chấp
xem như lạ lùng, chỉ có sứ mệnh minh hoạ cái “Bản chất”: các lễ thức, các
sự kiện văn hoá chẳng bao giờ được đặt trong mối quan hệ với hoàn cảnh
lịch sử đặc biệt, với quy chế kinh tế hoặc xã hội rõ ràng, mà chỉ là với
những hình thái lớn không rõ nét về các vùng miền vũ trụ tương đồng (các
mùa, giông bão, cái chết, v.v.). Nói về dân chài thì không hề chỉ ra phương
thức đánh cá, mà chỉ là bản chất lãng mạn của dân chài ngập chìm trong
màu sắc chiều tà vĩnh viễn, dân chài không được xem như người thợ với kỹ
thuật và lợi ích phụ thuộc vào một xã hội xác định, mà như vấn đề thân
phận muôn thuở thì đúng hơn, con người ở xa phải dấn thân vào những
hiểm nguy của biển cả, người vợ ở nhà thở than, cầu nguyện. Cũng thế đối
