ấy, cái thời điểm gian lận thoáng qua ấy tạo nên dáng vẻ sững lại của ngôn
từ huyền thoại.
Còn một yếu tố cuối cùng của sự biểu đạt phải xem xét: đấy là lý do
khơi gợi nó. Ta biết rằng trong ngôn ngữ (langue), ký hiệu là võ đoán:
chẳng có gì “đương nhiên” bắt buộc hình ảnh âm thanh cây biểu đạt khái
niệm cây: ký hiệu ở đây là không có lý do khơi gợi. Tuy nhiên tính chất tuỳ
tiện này có những giới hạn bắt nguồn từ các mối quan hệ kết hợp của từ
ngữ: ngôn ngữ có thể sản sinh ra cả một mảnh của ký hiệu do tương tự với
những ký hiệu khác (chẳng hạn người ta nói aimable, chứ không nói
amable, do tương tự với aime
). Còn sự biểu đạt huyền thoại chẳng bao giờ
hoàn toàn tuỳ tiện, nó luôn luôn phần nào có lý do khơi gợi, nó dứt khoát
chứa đựng một phần tương tự. Để tính chất thí dụ về ngữ pháp tiếng La-
tinh bắt gặp việc xưng danh của con sư tử, cần phải có yếu tố y hệt là sự
tương hợp của thuộc ngữ; để cho tính chất đế quốc Pháp nắm bắt anh da
đen chào cờ, cần phải có sự y hệt giữa hành động chào cờ của anh da đen
và hành động chào cờ của người lính Pháp. Lý do khơi gợi là cần thiết ngay
đối với tính chất hai mặt của huyền thoại, huyền thoại diễn ra ở chỗ nghĩa
và hình thức tương tự nhau: chẳng có huyền thoại nào mà không gắn với
hình thức là lý do khơi gợi
. Muốn hiểu được sức mạnh lý do khơi gợi của
huyền thoại, chỉ cần ngẫm nghĩ đôi chút về một trường hợp cực đoan: trước
mặt tôi là một sưu tập những đồ vật hết sức hỗn độn mà tôi không thể tìm
thấy chúng có một nghĩa nào cả; dường như ở đây vì thiếu một nghĩa cho
trước nên hình thức không thể bám rễ sự tương tự của nó vào đâu cả, và
dường như không thể có huyền thoại. Nhưng hình thức vẫn cứ luôn có cái
để ta đọc, đó là chính sự hỗn độn: hình thức ấy có thể biểu đạt cái phi lý,
làm cho cái phi lý trở thành huyền thoại. Đấy chính là điều xảy ra, chẳng
hạn, khi lương tri thông thường huyền thoại hoá chủ nghĩa siêu thực: ngay
cả khi không có lý do khơi gợi, huyền thoại cũng chẳng hề bối rối; bởi
chính sự thiếu vắng ấy cũng sẽ được khách quan hoá đầy đủ để trở thành
đọc được: và cuối cùng không có lý do khơi gợi cũng lại là lý do khơi gợi
khác, và thế là huyền thoại sẽ được tái lập.
