hại đến ai cả. Nhưng còn Công lý thì sao? Cứ lâu lâu lại có một vụ án nào
đấy, không nhất thiết là hư cấu như vụ án trong Kẻ xa lạ
, diễn ra để nhắc
nhở các bạn rằng công lý luôn sẵn sàng suy bụng ta ra bụng người để kết án
các bạn mà chẳng ăn năn hối hận gì, và như trong kịch của Comeille
, nó
miêu tả các bạn như các bạn cần phải thế chứ không phải như các bạn vốn
là như thế.
Toà án xét xử được công minh là nhờ vào một huyền thoại trung gian
luôn được sử dụng rộng rãi, dù đấy là ở các toà thượng thẩm hay ở các diễn
đàn văn chương, đó là sự trong sáng và tính phổ biến của ngôn ngữ. Quan
chánh án toà thượng thẩm, là người đọc báo Le Figaro, rõ ràng không cảm
thấy chút đắn đo nào khi đối thoại với ông lão chăn dê “dốt nát”. Cả hai
chẳng có cùng một ngôn ngữ, và là tiếng Pháp, ngôn ngữ sáng sủa nhất đấy
ư? Nhờ có sự bảo đảm tuyệt vời của nền giáo dục trong nhà trường nên
những gã chăn cừu nói năng thoải mái với các quan toà! Nhưng ngay ở đây,
đằng sau cái đạo lý tuyệt diệu (và lố lăng) của những bài tập dịch tiếng La-
tinh và những bài văn nghị luận tiếng Pháp, vẫn là vai trò đầu óc của con
người.
Sự sai biệt của các ngôn ngữ, khuôn viên bất khả xâm nhập của chúng
dẫu sao cũng đã được vài nhà báo nhấn mạnh, và Giono
dẫn chứng trong những bài viết tường thuật phiên toà. Người ta nhận thấy
là chẳng cần phải hình dung những rào cản bí ẩn, những sự hiểu lầm theo
kiểu Kafka
. Không, cú pháp, từ vựng, phần lớn các chất liệu sơ đẳng, phân
giải của ngôn ngữ mò mẫm tìm kiếm nhau mà không bắt gặp nhau, nhưng
chẳng ai băn khoăn: (“Lão đã đi lên cầu phải không? – Đường đi có trồng
cây hai bên ư? Ở đấy không có đường đi trồng cây hai bên, tôi biết mà, tôi
đã đến đấy.”
) Lẽ dĩ nhiên tất cả mọi người vờ như tin rằng đó là ngôn ngữ
chính thức, ai cũng hiểu nghĩa như nhau, ngôn ngữ của Dominici chỉ là một
dị biệt của tiếng nói vùng dân tộc, nghe lạ tai bởi tính chất nghèo nàn của
nó. Thế nhưng cái ngôn ngữ của ông chánh án cũng hết sức cá biệt, chứa
đầy những sáo ngữ không thật, ngôn ngữ của bài tập làm văn trong nhà
trường chứ không phải của tâm lý cụ thể (trừ phi phần lớn mọi người đều bị
