Ông Poujade hiểu rõ kẻ thù chủ yếu của hệ thống bằng đề ấy là phép
biện chứng mà ông ít nhiều lẫn lộn với phép ngụy biện: người ta chỉ thắng
được phép biện chứng bằng cách không ngừng quay trở về với tính toán,
với việc so đo các cách cư xử của con người, với cái mà ông Poujade nhất
trí với từ nguyên học gọi là Lý trí (“Phố Rivoli sẽ mạnh hơn Nghị viện
được ư? biện chứng pháp sẽ có giá trị hơn Lý trí được ư?”). Phép biện
chứng, thực vậy, có nguy cơ mở rộng cái thế giới mà người ta cố gắng khép
kín trong những đẳng thức của nó; là một kỹ thuật để chuyển hoá, phép
biện chứng mâu thuẫn với cơ cấu đo đếm tài sản, nó thoát ra ngoài những
mốc giới tiểu tư sản, và thế là mới đầu nó bị lên án mạnh mẽ, rồi bị tuyên
bố là thuần tuý ảo tưởng: lại thêm một lần nữa, bằng cách chê trách yếu tố
lãng mạn trước kia (yếu tố thời đó có tính chất tư sản), ông Poujade phủ
nhận hết tất cả những kỳ thuật của trí tuệ, ông đem đối lập với “lý trí” tiểu
tư sản những nguy biện và những mơ mộng của các giáo sư đại học và các
nhà trí thức, họ mất tín nhiệm đơn thuần chỉ do vị trí của họ ở bên ngoài cái
thực tế có thể đo đếm. (“Nước Pháp bị khủng hoảng sản xuất thừa những
người có bằng cấp, những kỹ sư, những nhà kinh tế, những triết gia và
những kẻ mơ mộng khác, họ đã mất hết mọi tiếp xúc với thế giới thực tại.”)
Bây giờ thì chúng ta biết thực tại tiểu tư sản là gì: thậm chí đó chẳng
phải là những gì mắt thấy tai nghe, mà là những gì đo đếm được vả chăng
thực tại ấy, cái thực tại chật hẹp nhất mà không một xã hội nào trước đây có
thể xác định, dẫu sao vẫn có triết lý của nó: đó là “lương tri”, cái lương tri
nổi tiếng của “những con người nhỏ bé”, ông Poujade nói thế. Giai cấp tiểu
tư sản, ít ra là giai cấp tiểu tư sản của ông Poujade (Hiệu thực phẩm, Cửa
hàng thịt), có cái lương tri riêng, theo kiểu như mẩu ruột thừa vênh váo,
như giác quan nhận thức đặc biệt: một giác quan kỳ cục, bởi lẽ muốn thấy
rõ, trước hết phải không thấy gì hết, phải khước từ vượt qua các hiện tượng
bề ngoài, phải xem các đề xuất của “thực tế” là tiền bạc xoè ra, và hống
hách tuyên bố là con số không tất cả những gì có nguy cơ lấy giải thích
thay thế cho đáp trả. Vai trò của nó là đặt thành đẳng thức đơn giản giữa cái
mắt thấy tai nghe với cái tồn tại, và bảo đảm vững chắc một thế giới không
