đã theo các lớp ở trường đại học; thế nhưng phỏng chúng ta làm được gì
nào? Tôi đã học được những gì? Chắc chắn không phải là nghệ thuật sống
ở đời, mà là nghệ thuật tiêu tiền để mua đủ những thứ vui tinh vi; tôi đã
quen nhiều món rất tốn tiền. Có phải vì tôi đã học hành chẳng ra gì không?
Không, vì có nhiều bạn khác cùng một cảnh như tôi. Có vài ba người thu
được lợi ích thực sự, có lẽ vì họ vốn sẵn thông minh; những người khác chỉ
cố học lấy những cái làm cho sức khỏe hư hỏng và tiền của hao mòn.
- Vâng, Tsitsikôp vừa mỉm cười vừa nói: quả có thế thật.
- Đôi khi tôi có cảm tưởng rằng con người Nga đã hư hỏng không có cách
gì cứu vãn được nữa. Cái gì nó cũng làm, mà không đạt kết quả nào cả. Lúc
nào nó cũng nghĩ rằng từ ngày mai trở đi bắt đầu một cuộc sống mới, chịu
ăn uống kham khổ; nhưng ngay tối hôm đó, nó chén một bữa bất thùng chi
thình, không cựa được nữa, đến nỗi chỉ còn chớp chớp được đôi mắt, lưỡi
dính bết lại; và ngồi ỳ ra đấy nhìn thiên hạ, như con cú.
- Đúng đấy, Tsitsikôp mỉm cười nói; cũng có khi như thế.
- Ta về lối này đi, Khlôbuiep nói. Ta sẽ xem qua đất đai của nông dân nhà
tôi. Ông thấy không, trí khôn chẳng đến phần chúng ta. Tôi e rằng trong
chúng ta chẳng có ai có trí khôn cả. Dù tôi có thấy người nào sống có nền
nếp, biết dành dụm tiền của, tôi vẫn không tin hắn; đến khi già, ma quỷ
cũng sẽ làm cho hắn đổ đốn và hắn sẽ buông xuôi hết một lượt. Dù văn
minh hay không, chúng ta đều giống nhau cả; tôi dám cam đoan như thế!
Chúng ta thiếu một cái gì đấy; nhưng thiếu cái gì thì tôi không biết thế nào
mà nói.
Trên đường về, quang cảnh vẫn như thế. Đâu đâu cũng một cảnh lộn xộn,
bẩn thỉu, gai mắt. Lại thêm một vũng nước to tướng đọng ngay giữa đường
làng. Người ta nhận thấy nông dân cũng có cái vẻ sa đọa, cẩu thả như chủ
họ. Một mụ đàn bà mặc chiếc áo vải thô rách rưới và cáu bẩn, đang ra sức
nện một con bé khốn khổ, vừa nện vừa chửi bới om sòm. Cách đấy một
quãng, hai người nông dân thản nhiên đứng ngắm mụ say rượu đang lồng
lộn. Một trong hai người gãi gãi ở chỗ phía dưới lưng; người kia ngáp dài.
Nhà cửa đều hở hoác ra như ngáp, mái nhà cũng thế. Trông thấy cảnh ấy,
