ngoài về nhiều cái, nhưng đã vượt xa họ trong nghệ thuật dùng các công
thức. Không thể nào mà kể hết những tinh vi, tế nhị trong cách nói chuyện
của chúng ta được. Người Pháp cũng như người Đức, không bao giờ hiểu
được tất cả các đặc điểm, các cách phân biệt ấy; mặc dù trong thâm tâm, họ
bò sát đất trước mặt người triệu phú, họ vẫn nói với hắn cùng một giọng
như nói với lão bán thuốc lá. Ở nước ta thì không thế. Trước một chúa ấp
có hai trăm nông phu, những kẻ gian hùng của chúng ta hát một bài tụng ca
khác với bài hát trước một chúa ấp ba trăm nông phu; họ không nói với
chúa ấp ba trăm nông phu cùng một giọng như với chúa năm trăm nông
phu và lại đổi giọng đối với chúa tám trăm nông phu; lên đến số triệu thì họ
lại còn tìm ra nhiều cái tế nhị khác nữa. Giả sử có một công sở, không phải
ở đây, tất nhiên, mà ở tận cùng thế giới cơ. Hãy lấy ông trưởng phòng này
làm dẫn chứng. Nhìn ông ta ngự giữa những kẻ tùy thuộc: sự khiếp sợ làm
chúng ta không dám hé môi, mặt ông ta đầy vẻ cao quý, tự kiêu và còn
những gì gì nữa, lạy Chúa! Ông ta có thể đường đường là một Prômêthêux
{
Prômêthêux trong thần thoại Hy Lạp là vị thần khổng lồ đã tạo ra loài
người và lấy lửa của Chúa Thần Zêux cho họ: vì vậy mà bị Chúa Thần gia
hình, nhưng vẫn đường đường bất khuất
}. Vẻ ngoài uy nghiêm biết bao,
dáng đi đường bệ biết bao! Thật là một con đại bàng. Nhưng vừa ra khỏi
phòng, nách cặp tập giấy để đến văn phòng ông giám đốc, thì đại bàng đã
hóa thân thành chim đa đa. Ở nơi xã giao mà những người có mặt thấp kém
hơn ông về phẩm hàm thì Prômêthêux vẫn là Prômêthêux. Nhưng nếu có
một kẻ có hàm hơn một tí thôi, thì Prômêthêux của chúng ta đã biến hóa
một cách thần thông mà đích thị Ôviđiux {
Ôviđiux, thi sĩ Latinh (43tr.CN-
16s.CN), tác giả tập thơ Biến hóa
} cũng không bao giờ nghĩ ra được: ông
ta hóa thành một con ruồi, nhỏ mọn hơn một con ruồi, thành một hạt cát!
“Không phải đó là Ivan Pêtrôvits!” nhìn ông, bạn phải bảo thế. “Ivan
Pêtrôvits không bao giờ cười, ông ta dáng người đường bệ, nói năng dõng
dạc; còn cái anh tồi tàn này thì chỉ cười nịnh không ngớt mồm và tíu tít như
một con chim”. Đến gần mà xem, bạn sẽ nhận ra Ivan Pêtrôvits và bạn sẽ
nghĩ: à, à!...
Nhưng thôi, trở về với nhân vật của chúng ta. Chúng ta thấy là Tsitsikôp đã
