Genève, và tôi không lầm. Lẽ ra tôi phải đến đương đầu với bão tố,
nếu như tôi cảm thấy mình có tài cho việc đó. Nhưng tôi sẽ làm gì khi
đơn độc, rụt rè, nói năng rất kém, chống lại một con người ngạo mạn,
giàu có, được uy tín của những bậc quyền quý làm chỗ dựa, lợi khẩu
một cách xuất sắc, và đã là thần tượng của phụ nữ và thanh niên? Tôi
sợ đem lòng can đảm ra mạo hiểm một cách vô ích; tôi chỉ nghe theo
bản tính ôn hòa, chỉ nghe theo niềm yêu thích sự an tĩnh, nếu như
niềm yêu thích này lừa dối tôi khi ấy thì giờ đây vẫn đang lừa dối tôi
như vậy. Nếu rút về Genève, tôi có thể tránh cho bản thân những tai
họa lớn; nhưng tôi ngờ rằng với tất cả nhiệt tâm hăng hái và ái quốc,
mình chẳng làm được gì lớn lao và hữu ích cho đất nước.
Tronchin
gần như cùng thời gian ấy định cư tại Genève, sau đó
ít lâu đến Paris múa may làm trò và thu được vô số của cải. Khi tới
Paris, anh đến thăm tôi cùng hiệp sĩ De Jaucourt
. Bà D’Épinay ao
ước được Tronchin chẩn bệnh riêng, nhưng đám người đông đúc
chẳng dễ chen qua. Bà cầu viện tôi. Tôi khuyên Tronchin đến thăm bà.
Họ bắt đầu như vậy, dưới sự bảo hộ của tôi, những quan hệ sau đó
được họ thắt chặt và gây tổn hại cho tôi. Số phận của tôi bao giờ cũng
thế: tôi vừa làm cho hai người bạn riêng rẽ của mình xích gần nhau, là
chẳng khi nào họ không đồng tâm hợp lực chống lại tôi. Mặc dù với
âm mưu nô lệ hóa đất nước của nhóm Tronchin từ dạo ấy, tất cả bọn
họ hẳn phải căm ghét tôi ghê gớm, song một thời gian dài vị bác sĩ vẫn
tiếp tục tỏ ý tốt với tôi. Sau khi trở về Genève, anh ta còn viết thư cho
tôi, để đề xuất với tôi chức thủ thư danh dự. Nhưng ý tôi đã quyết, và
đề nghị này chẳng làm tôi lay chuyển.
Trong thời gian này tôi trở lại nhà D’Holbach. Nguyên nhân trở
lại là do vợ anh qua đời, cũng như bà De Francueil, khi tôi đang ở
Genève. Khi cho tôi biết tin, Diderot nói đến nỗi buồn sâu sắc của
người chồng. Nỗi đau của anh khiến lòng tôi xúc động. Bản thân tôi
vô cùng tiếc thương người phụ nữ dễ mến ấy. Tôi viết thư cho
