hiểu được các đam mê, một sự thông hiểu độc nhất vô nhị ở lứa tuổi
tôi. Tôi chẳng có một khái niệm gì về sự vật, thế mà mọi tình cảm tôi
đã biết cả. Tôi chưa quan niệm được điều gì hết, tôi đã cảm nhận hết
mọi điều. Những xúc động mơ hồ này, mà tôi liên tiếp cảm thấy,
không hề làm hỏng lý trí mà tôi còn chưa có; nhưng chúng tạo cho tôi
một lý trí mang tố chất khác, và khiến tôi có những quan niệm kỳ cục
và lãng mạn về đời người, mà trải nghiệm và suy tưởng đã chẳng bao
giờ chữa cho tôi khỏi hẳn được.
Những cuốn tiểu thuyết chấm dứt cùng với mùa hè năm 1719.
Mùa đông năm sau, là thứ khác. Đọc hết tủ sách của mẹ tôi, chúng tôi
cầu viện đến phần tủ sách của ông ngoại mà chúng tôi được thừa
hưởng. May thay, trong đó có những sách tốt; và sự thể khó mà khác
được, bởi tủ sách này quả thật do một mục sư gây dựng, lại còn là nhà
thông thái nữa, vì thuở ấy điều này hợp thời thượng, nhưng ông là
người tài trí và có óc thẩm mỹ. Lịch sử Giáo hội và lịch sử Đế chế do
Le Sueur soạn; Luận văn về lịch sử thế giới của Bossuet; các Danh
nhân của Plutarque; Lịch sử thành Venise do Nani viết; Hóa thân của
Ovide; La Bruyère; Các thế giới của Fontenelle; Đối thoại của những
người chết cũng do ông viết, và vài cuốn của Molière, được mang
sang phòng cha tôi, và ngày nào tôi cũng đọc cho ông trong khi ông
làm việc. Tôi bắt đầu thích đọc những sách này, một ham thích ít thấy,
và có lẽ độc nhất vô nhị ở lứa tuổi đó. Đặc biệt Plutarque thành tác giả
được tôi ưa mến nhất. Do thích thú đọc đi đọc lại ông liên tục mà tôi
bớt mê tiểu thuyết đôi chút; và chẳng bao lâu tôi ưa chuộng Agésilas,
Brutus, Aristide hơn là Orondate, Artamène và Juba
. Từ những cuốn
sách thú vị này, từ những trao đổi do sách tạo cơ hội giữa cha con tôi,
hình thành cái tinh thần tự do và Cộng hòa, cái tính cách bất khuất và
kiêu hãnh, không chịu nổi ách áp bức và phận nô lệ, nó đã giày vò tôi
suốt đời trong những tình cảnh ít thích hợp nhất để giúp nó cất cánh.
Không ngừng bận tâm về Rome và Athènes, có thể nói là sống với
những danh nhân của các đô thành ấy, bản thân mình sinh ra là công
