chuyên cần, nhưng tôi thiếu trầm tĩnh, nhất là thiếu khôn ngoan thận
trọng. Tôi chỉ biết sử dụng với chúng ba phương tiện bao giờ cũng vô
ích và nhiều khi độc hại đối với trẻ em: tình cảm, lập luận, giận dữ.
Khi thì tôi mềm lòng với Sainte-Marie đến rơi nước mắt; tôi muốn làm
cho bản thân nó mềm lòng, cứ như thể tuổi thơ có khả năng xúc động
chân thành thực sự; khi thì tôi tận lực nói điều phải trái với nó, cứ như
thể nó hiểu được mình; và bởi đôi khi nó lập luận rất tinh vi, nên tôi
thực tình coi là nó biết lý lẽ, vì nó hay nói lý nói lẽ. Thằng bé
Condillac còn phiền toái hơn nữa, bởi vì, chẳng hiểu gì hết, chẳng trả
lời gì hết, chẳng động lòng vì điều gì hết, và ương ngạnh không gì lay
chuyển nổi, chưa bao giờ nó thắng tôi đậm hơn là khi nó khiến tôi giận
điên người; lúc ấy thì nó là hiền nhân, còn tôi là đứa trẻ. Tôi nhìn thấy
tất cả những lỗi lầm của mình, tôi cảm thấy những lỗi lầm ấy; tôi
nghiên cứu tâm tính của học trò mình, tôi thấu hiểu chúng rất rõ, và tôi
cho là không một lần nào tôi mắc lừa mưu mẹo của chúng. Nhưng
thấy bệnh mà không biết áp dụng phương thuốc chữa trị thì được việc
gì cho tôi chứ? Trong khi thấu hiểu mọi điều tôi chẳng ngăn cản được
gì hết, tôi chẳng đạt được kết quả gì hết, và tất cả những gì tôi làm lại
chính là những gì không nên làm.
Với mình tôi cũng chẳng mấy thành công hơn với học trò. Tôi đã
được bà D’Eybens gửi gắm cho bà De Mably. Bà D’Eybens đã xin bà
này rèn cách cư xử cho tôi và giúp tôi có được phong thể của giới
thượng lưu. Bà De Mably có quan tâm đôi chút và muốn tôi tập tiếp
đãi khách khứa trong nhà bà; nhưng tôi tiến hành rất vụng về, tôi rất
bẽn lẽn, rất ngu dại, thành thử bà chán nản, và bỏ tôi lại đó. Việc này
chẳng ngăn cản tôi, như thường lệ, phải lòng bà. Tôi làm đủ để bà
nhận ra; nhưng không bao giờ dám tỏ tình. Bà chẳng thích ngỏ ý
trước, còn tôi dừng lại ở những cái liếc trộm và những tiếng thở dài,
mà chính tôi chẳng bao lâu cũng chán, vì thấy chẳng đi đến đâu.
Ở nhà Má tôi đã mất hẳn sở thích ăn cắp vặt, bởi vì, khi mọi thứ
đều thuộc về mình, tôi chẳng có gì để lấy trộm hết. Vả chăng những
