tác phẩm của anh ta, hơn nữa, còn xóa đi những thành kiến đã bén rễ
sâu tại các nước khác ở châu Âu, và khiến cho họ được tiếng tốt là tôn
trọng quyền con người một cách sáng suốt.
Những ai sẽ căn cứ vào biến cố mà đánh giá rằng niềm tin của tôi
đã khiến tôi lầm lẫn, rất có thể bản thân họ lầm lẫn. Trong cơn bão tố
nhấn chìm tôi, sách của tôi được dùng làm cái cớ, nhưng chính con
người tôi bị người ta có ác cảm. Người ta rất ít quan tâm đến tác giả,
nhưng người ta muốn hại Jean-Jacques, và điều tệ nhất họ thấy trong
tác phẩm của tôi là vinh dự mà tác phẩm có thể đem lại cho tôi. Chúng
ta đừng lấn bước sang tương lai. Giờ đây tôi không biết liệu điều bí
ẩn, đối với tôi hãy còn là một bí ẩn, sau này có sáng tỏ trước mắt độc
giả hay không. Tôi chỉ biết rằng, nếu như các nguyên lý được tôi bày
tỏ phải đem lại cho tôi những sự đối xử mà tôi đã chịu, thì có lẽ tôi bị
đối xử như vậy sớm hơn, bởi trong tất cả các tác phẩm của tôi, tác
phẩm trong đó những nguyên lý này được phát biểu bạo dạn nhất, nếu
không nói là táo tợn nhất, đã ra đời rồi, đã gây ảnh hưởng rồi, trước cả
khi tôi rút về ở Ermitage, mà chẳng ai nghĩ đến chuyện, tôi không nói
là sinh sự với tôi, mà chỉ ngăn cản việc xuất bản sách tại Pháp, nơi
sách được bán cũng công khai như tại Hà Lan. Sau đấy Nàng Héloïse
mới ra đời cũng dễ dàng như vậy, tôi mạo muội nói là cũng được tán
thưởng như vậy, và điều gần như không sao tin nổi, là sự tuyên tín của
chính nàng Héloïse đang hấp hối đúng hệt như sự tuyên tín của Linh
mục trợ tế miền Savoie
. Tất cả những gì táo bạo trong Khế ước xã
hội trước đó đã có trong Luận về sự bất bình đẳng; tất cả những gì táo
bạo trong Émile đã có trước đó trong Julie. Thế mà những điều táo
bạo ấy chẳng gây một sự xôn xao nào chống lại hai tác phẩm đầu; vậy
là chẳng phải những điều đó gây xôn xao chống lại các tác phẩm sau.
Một công trình khác đại để cùng loại, nhưng dự định thì mới hơn,
khiến tôi bận tâm nhiều vào thời điểm này: đó là trích các tác phẩm
của tu sĩ De Saint-Pierre, mà cho đến giờ tôi chưa nói đến được, do bị
