khi chiếu cố không để mình bị bắt quả tang? Những con người hoàn
hảo không có trong tự nhiên, và những bài học của họ không đủ gần
chúng ta. Nhưng một thiếu nữ, sinh ra với một tấm lòng vừa giàu yêu
thương vừa đoan chính, để tình yêu chiến thắng mình khi còn con gái,
và khi đã là vợ, thì tìm lại được sức mạnh để đến lượt mình chiến
thắng tình yêu, và trở lại là người đức hạnh, kẻ nào bảo với các vị rằng
bức họa này trong tổng thể nêu gương xấu và không hữu ích là một kẻ
dối trá và giả đạo đức; các vị chớ nghe anh ta.
Ngoài vấn đề phẩm hạnh và sự đoan chính trong tình vợ chồng,
liên quan căn bản đến toàn bộ trật tự xã hội, tôi còn đặt một vấn đề kín
đáo hơn, về sự hòa hợp và an bình chung; mục tiêu có lẽ lớn lao hơn,
quan trọng hơn ở bản thân nó, và ít ra là trong thời điểm hiện tại. Cuộc
biến loạn do Bách khoa toàn thư kích động, không hề lắng dịu đi mà
khi ấy lại đang dữ dội nhất. Hai phái, xông vào nhau với nhiệt cuồng
tột độ, giống lũ sói điên dại, hung hăng cắn xé lẫn nhau, hơn là những
tín đồ Kitô và những triết gia muốn soi sáng cho nhau, thuyết phục
nhau, và dẫn nhau trở lại con đường chân lý. Có lẽ tình hình ở cả hai
phái chỉ thiếu những thủ lĩnh hiếu động và được tín nhiệm, để biến
chất thành nội chiến, và có Trời biết một cuộc nội chiến tôn giáo sẽ
đem lại những gì, khi sự cố chấp tàn ác nhất giống nhau về thực chất ở
cả hai phía. Bẩm sinh căm ghét mọi tư tưởng bè phái, tôi đã thẳng thắn
nói với cả bên này lẫn bên kia những sự thật khắc nghiệt mà họ chẳng
nghe. Tôi bèn nghĩ ra một kế khác, mà tôi ngây thơ thấy như tuyệt
diệu: đó là làm cho họ bớt thù ghét lẫn nhau bằng cách phá đi các
thiên kiến, và chỉ ra cho mỗi phe thấy ở phe kia giá trị và đức độ, xứng
đáng được công chúng quý trọng và được toàn thể mọi người tôn kính.
Dự định ít hợp lý này, coi như mọi con người đều có thiện chí, và
khiến tôi sa vào khuyết điểm mà tôi từng chê trách ở tu sĩ De Saint-
Pierre, đưa tới kết quả tất yếu: nó chẳng khiến các phe phái xích lại
gần nhau, mà chỉ khiến họ tập hợp lại để công kích tôi. Trong khi chờ
đợi kinh nghiệm giúp tôi cảm nhận được sự điên rồ của mình, có thể
