đợi anh đến, tôi không có nhà. Thérèse, đang ở nhà, trò chuyện với
anh hơn hai giờ đồng hồ, trong thời gian ấy họ cùng nói cho nhau hay
rất nhiều sự việc mà anh và tôi cần được biết. Niềm kinh ngạc của tôi
khi nhờ anh mà biết rằng thiên hạ chẳng ai nghi ngờ tôi không từng
sống với bà D’Épinay, như Grimm giờ đây đang sống, chỉ sánh được
với niềm kinh ngạc của bản thân anh khi biết rằng tiếng đồn này sai
lạc đến chừng nào. Thật mếch lòng cho quý bà này, Saint-Lambert
cũng ở vào trường hợp như tôi, và tất cả những điều khám phá được
nhờ cuộc trò chuyện đó dập tắt hoàn toàn trong tôi mọi ân hận là đã
đoạn tuyệt hẳn với bà. Về bà D’Houdetot, thì Saint-Lambert bày tỏ
ngọn ngành với Thérèse rất nhiều trường hợp mà cô và ngay cả bà
D’Houdetot đều không biết, chỉ một mình tôi biết, và tôi chỉ nói với
một mình Diderot, tin ở tình bạn bất khả xâm phạm, thế mà anh đã
chọn đúng Saint-Lambert để thổ lộ chuyện đó. Hành vi cuối cùng này
khiến tôi quyết ý, và, nhất định đoạn tuyệt với Diderot mãi mãi, tôi chỉ
còn suy xét về cách thức: vì tôi đã nhận thấy những sự đoạn tuyệt âm
thầm đâm ra bất lợi cho tôi, bởi chúng để lại cái mặt nạ tình bạn cho
những kẻ thù tàn ác nhất của tôi.
Những phép tắc của sự hợp lễ được xác lập trong xã hội về vấn
đề này dường như do tư tưởng dối trá và phản bội quy định. Tỏ ra vẫn
là bạn của một người mà ta đã thôi làm bạn, đó là dành cho mình
những phương tiện để hại người đó, bằng cách đánh lừa những người
lương thiện. Tôi nhớ lại rằng, khi Montesquieu trứ danh đoạn tuyệt với
cha De Tournemine
, ông vội vã tuyên bố công khai sự đoạn tuyệt đó
và nói với toàn thể mọi người: “Xin đừng nghe cha De Tournemine,
cũng đừng nghe tôi, người nọ nói về người kia, vì chúng tôi đã thôi là
bạn bè.” Cách xử sự đó rất được tán thưởng, tất cả mọi người đều
khen ngợi tính chất thẳng thắn và lòng hào hiệp. Tôi quyết noi theo
tấm gương này đối với Diderot; nhưng từ nơi ẩn cư làm thế nào công
bố sự đoạn tuyệt đó một cách xác thực mà lại không tai tiếng? Tôi
nghĩ ra việc đưa vào tác phẩm của mình, dưới hình thức ghi chú, một
