II
TẦNG ĐÁY
Ở đây lòng vô tư bay biến. Con quỷ ác hình thành lờ mờ. Ai cũng chỉ vì
mình thôi. Cái tôi không mắt ấy gào rú, tìm kiếm, mò mẫm và gặm nhấm.
Tên Ugolin
của xã hội nằm ở trong cái vực ấy.
Những cái bóng hung dữ lẩn quất, lần mò trong hố ấy, gần như thú dữ
gần như yêu ma, không hề nghĩ gì đến sự tiến hóa chung mà chúng không hề
biết, cả về ý niệm lẫn danh từ. Họ chỉ lo nghĩ đến sự thỏa thích cá nhân. Họ
hình như là vô ý thức, ở trong con người họ có một thứ xóa bỏ ghê sợ. Họ có
hai mẹ nhưng đều là mẹ ghẻ: Dốt nát và nghèo đói. Họ có một người dẫn
đường là sự thiếu thốn. Tất cả các hình thái của sự thỏa thuê ở họ đều xuất
phát từ thèm khát. Họ háu ăn một cách tàn bạo, nghĩa là họ hung tợn, không
phải như một tên bạo chúa, mà là như một con hổ đói. Từ đau khổ, những
con ấu trùng ấy chuyển sang tội ác: Huyết lệ tất nhiên, thoát thai kinh khủng,
logique của bóng tối. Cái lê la ở tầng đáy thứ ba này không phải là sự đòi hỏi
của tuyệt đối bị bóp nghẹt, đó là sự phản kháng của vật chất. Con người trở
thành mãng xà. Đói khát là điểm xuất phát; làm quỷ Satan đó là đích. Từ cái
hầm ấy Lacenaire
Bạn đọc vừa thấy, ở quyển bốn, một ngăn của cái tầng trên của hầm mỏ,
cái hầm mỏ lớn của chính trị, Cách Mạng và triết lý. Ở đấy, như chúng tôi
vừa nói, tất cả đều cao quý, trong sáng, xứng đáng, lương thiện. Ở đó người
ta cũng có thể lầm lẫn và có lẫm lẫn thật, nhưng cái lầm cũng đáng kính vì
nó rất dũng cảm. Tất cả công việc họ làm ở đấy, có một cái tên: Sự tiến bộ.
Bây giờ đến lúc ta nhòm vào các vực sâu khác, những vực sâu ghê tởm.
Ta phải nhấn mạnh vào điểm này, ở dưới đáy xã hội vẫn có cái hầm lớn của
tội ác, có cho đến ngày dốt nát bị xóa bỏ. Cái hầm ấy ở dưới tất cả các hầm
khác và là kẻ thù của tất cả cái khác. Đó là sự căm thù tất cả, không chừa sót
gì. Nó không biết nhà triết học là gì, con dao găm của nó chưa bao giờ gọt
bút viết. Cái đen tối của nó không có chút quan hệ nào với cái đen tối tuyệt
vời của nghiên mực. Chưa bao giờ những ngón tay của đêm tối, co cứng lại
dưới cái hầm ngột ngạt ấy, đã mở một quyển sách, hay giở một tờ báo.
