kính nể nhà thơ hơn nhà vua, cả hai đều sống ở thế kỷ XVII. Nó đạt độ sâu
nhất ở phố Saint Pierre, dâng cao đến một mét trên mặt đá ở miệng ống
máng và độ rộng nhất ở phố Saint Sabins, ở đây nó trải ra trên chiều dài hai
trăm ba mươi tám mét.
Đầu thế kỷ này, cống ngầm Paris còn là một nơi bí ẩn. Bùn lầy thì chẳng
bao giờ được tiếng tốt, đành thế nhưng ở đây cái tiếng xấu lên đến mức
khiến người ta phát khiếp. Paris lờ mờ biết rằng dưới chân mình có một cái
hầm kinh khủng. Người ta nói đến nó như nói đến cái vũng đọng thành
Thébain ngày xưa, nhung nhúc những con rết dài năm mét, cái vũng có thể
làm vũng đầm cho con quái Béhémoth khổng lồ. Những đôi ủng của thợ
cống không bao giờ bước quá những điểm quen biết. Người ta hãy còn rất
gần cái thời mà xe bùn của những người thợ vét - từ trên đó Sainte Foix tỏ
tình hữu ái với Hầu Tước Créqui - trút phăng cái chứa của mình xuống cống.
Đến như việc nạo cống thì người ta trông cậy ở các trận mưa rào; nói cho
đúng, mưa không quét nạo mấy mà đùn thêm nhiều hơn. La Mã còn để chút
thơ mộng cho hố rác và gọi nó là Hố Phơi Bày; Paris thóa mạ nó và gọi nó là
Lỗ Thối. Khoa học và mê tín đồng tình ghê tởm. Khoa vệ sinh và truyền
thuyết đều gớm cái Lỗ thối ngang nhau. Lão tu sĩ Quạu Quọ sinh ra ở dưới
cái vòm cuốn hôi thối của cống Mouffetard; xác của Marmousets bị vứt
xuống cống Barillerie; Fagon cho là trận dịch sốt ác tính dữ dội năm 1685 là
do cái lỗ thủng lớn ở cống Marais, lỗ này vẫn toang toác ở phố Saint Louis
cho đến năm 1833, ở xế bảng hiệu “Người đưa tin lịch sử”. Miệng cống phố
Mortellerie nổi tiếng vì những trận dịch hạch từ đó phát ra. Với cánh cửa
song sắt nhọn tựa một hàng răng, nó nằm ở cái phố tai hại ấy như một họng
rồng thổi âm khí lên loài người. Trí tưởng tượng dân gian đã pha một khái
niệm vô tận vào cái chậu rửa của thành phố đó. Cống ngầm không có đáy.
Cống ngầm là cái barathrum.
Cảnh sát không hề nghĩ tới việc thám hiểm
những khu vực phong hủi ấy. Thử tìm hiểu cái xa lạ ấy, thăm dò trong bóng
tối ấy, đi khám phá cái gì trong vực thẳm ấy, ai đâu dám? Kinh khiếp lắm.
Thế mà cũng có người xin làm. Vũng bùn vẫn có Christophe Colomb của
mình.
Năm 1805, trong dịp hiếm hoi Hoàng Đế xuất hiện ở Paris, một hôm quan
Thượng Thư Bộ Nội Vụ tên là Decrès hay Crétet gì đó, đến bệ kiến vào lúc
