giẫm lên nhau, đè bẹp nhau, bước bừa lên cả người chết lẫn người sống, tay
chân cuống cuồng như điên như dại. Bốn vạn người chạy trốn một lần!
Đường to, ngõ hẻm, nào cầu, nào ruộng, nào đồi, bao nhiêu lũng, bao nhiêu
rừng, đâu đâu người cũng đông nghịt, hốt hoảng, cuống cuồng. Kêu khóc,
thở than, xắc, súng vứt vào ruộng mạch, chém giết để mở lối, hết bạn hết bè,
hết tướng hết tá. Kinh khủng không tả xiết. Nước Phổ cứ gươm mà chém
nước Pháp tha hồ. Sư tử đã trở thành hươu non. Cảnh tan vỡ này là như vậy.
Đến Genappe, người ta cố đứng lại, lập thành trận tuyến, cản quân địch.
Lobau tập họp được ba trăm người, cùng nhau chặn cổng làng lại. Nhưng
nếm loạt đạn đầu tiên của quân Phổ, mọi người lại bỏ chạy. Lobau bị bắt.
Ngày nay còn thấy vết đạn ấy trên nóc một ngôi nhà gạch bên đường, về
phía tay phải, một quãng trước khi vào Genappe. Quân Phổ nhảy vào
Genappe, tức giận sao chiến thắng chỉ có thế. Họ đuổi theo một cách điên
cuồng và Blücher ra lệnh tiêu diệt một cách man rợ. Roguet đã từng nêu một
cái gương thảm hại là hễ lính Pháp nào mang đến cho hắn một tù binh Phổ
thì hắn dọa đem bắn. Nhưng Blücher bây giờ còn vượt xa hơn. Tướng
Ducesme trong đội thanh niên cận vệ, bị dồn đến trước cửa một quán cơm ở
Genappe, ông trao thanh gươm cho một tên kỵ binh Phổ, tên này cầm lấy
gươm và giết luôn người tù binh. Người ta kết thúc chiến thắng bằng cách
giết hại những người thua trận. Cho nên phải nói lên lời phê phán của chúng
ta, vì chúng ta là lịch sử: Tướng Blücher đã tự bôi nhọ mình.
Sự man rợ ấy làm cho cuộc đổ vỡ càng thêm khủng khiếp. Binh lính thất
trận, tan vỡ tuyệt vọng, cứ thế cắm đầu chạy, qua Genappe, qua ngã tư, qua
Gosselies, qua Frasnes, qua Charleroi, qua Thuin, đến tận biên giới mới
dừng lại. Mà than ôi! Kẻ chạy là ai? Chính lại là đạo quân vĩ đại. Cái tinh
thần anh dũng tuyệt vời của đạo quân đã từng làm cho lịch sử kinh ngạc,
bỗng dưng sụp đổ tan tành như vậy, kinh hoàng, khủng khiếp như vậy, phải
đâu không có nguyên nhân? Không. Bóng đen của một đường thẳng khổng
lồ đã chiếu xuống Waterloo. Đó là ngày của số mệnh. Một sức mạnh trên
con người, đã tạo ra ngày hôm đó. Do vậy mà mọi vầng trán đều có nếp
nhăn, mọi tâm hồn cao cả kia phải hàng phục. Những người đã từng chiến
thắng cả Châu Âu, đành ngã xuống, chẳng nói chẳng rằng, vì đã cảm thấy
đâu trong bóng tối có một cái gì ghê gớm. Ngày hôm ấy, bộ mặt nhân loại đã
