một ô riêng có vẽ một hòn đảo. Marius để ngón tay trên cái ô riêng ấy và
nói:
— Đảo Corse. Một hòn đảo nhỏ đã làm cho nước Pháp thành một nước
rất lớn.
Lời nói của Marius như một luồng gió lạnh vút qua. Mọi người ngừng
hẳn lại. Người ta cảm thấy một việc nghiêm trọng sắp xảy ra. Bahorel cãi
nhau với Bossuet, định ưỡn người cho ra vẻ như anh thường làm, cũng bỏ ý
định ấy và ngồi yên để lắng nghe.
Enjolras, không nhìn ai, con mắt xanh của chàng như đăm đăm nhìn
không gian, trả lời Marius:
— Nước Pháp không cần có hòn đảo Corse nào mới lớn. Nước Pháp lớn
vì là nước Pháp, «Quia nominor leo.»
Marius không chịu chùn bước. Anh quay về phía Enjolras và như rung
động từ đáy lòng, anh cất cao tiếng nói:
— Tôi không hề có ý muốn làm giảm giá trị nước Pháp nhưng ghép tên
Napoléon với nước Pháp đâu có phải là làm xấu nước Pháp. Cũng phải nói
rõ ý kiến của tôi. Tôi mới đến, xa lạ với các anh, nhưng tôi phải thú thật là
các anh làm tôi ngạc nhiên. Chúng ta bàn chuyện gì? Chúng ta là người thế
nào? Các anh là người thế nào. Ta phải nói rõ quan niệm của chúng ta về
Hoàng Đế. Các anh gọi Buonaparte, đọc chữ u chẳng khác gì bọn Bảo
Hoàng. Cũng cần phải nói là ông tôi còn tệ hơn nữa, ông lão vẫn gọi:
Buonaparté. Tôi vẫn tưởng các anh là những người thanh niên. Lòng hăng
hái của các anh ở đâu? Và các anh hăng hái về cái gì chứ? Nếu không khâm
phục Hoàng Đế thì khâm phục ai? Còn đòi gì hơn nữa? Nếu một vĩ nhân như
thế còn không vừa lòng các anh thì các anh còn muốn vĩ nhân nào khác nữa?
Hoàng Đế có tất cả, Hoàng Đế hoàn toàn. Trong óc Người chứa đựng toàn
bộ khả năng của con người. Người làm những bộ luật như Justinien, đọc chỉ
dụ như César, những lời nói của Người như chớp của Pascal lẫn sấm sét của
Tacite, Người làm lịch sử và viết sử, thông cáo của Người là những bản anh
hùng ca, Người phối hợp con số của Newton với mỹ từ của Mahomet. Người
để lại Phương Đông những lời nói hùng vĩ như Kim Tự Tháp, ở Tilsitt
Người dạy cho bọn đế vương thế nào là đường bệ, ở Hàn Lâm Viện Khoa
Học, Người đối đáp với Laplace, ở Hội Đồng Quốc Gia, Người tranh cãi với
