không hiệp sĩ; giản dị, bình tĩnh, vững vàng; được gia đình và gia nhân tôn
thờ; nói chuyện hấp dẫn; là chính khách chán chường, bên trong lạnh lẽo,
làm theo quyền lợi trước mắt, trị vì nhằm tình hình đang diễn và sắp diễn,
không thù hằn cũng không biết ơn, ráo riết dùng ưu thế đè bẹp sự tầm
thường, khôn khéo dùng đa số ở Nghị Viện để phủ quyết những nhất trí tiềm
tàng đang hét thầm bên dưới ngai vàng; bộc lộ, có khi bộc lộ một cách liều
lĩnh, nhưng lại khôn khéo một cách diệu kỳ trong sự liều lĩnh ấy; giàu biện
pháp, có nhiều bộ mặt và mặt nạ; khiến nước Pháp của Châu Âu và Châu Âu
của nước Pháp phải sợ; yêu nước, chắc chắn như vậy, nhưng càng thương
nhà hơn; chuộng quyền lực hơn quyền uy, quyền uy hơn uy tín; khuynh
hướng này có hại ở chỗ vì chỉ mưu cầu thắng lợi, nó thừa nhận sự xảo quyệt
và cũng không tuyệt đối bài trừ sự hèn hạ, nhưng cũng có lợi vì nó tránh cho
đường lối chính trị những va chạm kịch liệt, cho Nhà Nước những rạn nứt,
cho xã hội những họa tai; tỉ mỉ, đúng đắn, tỉnh táo, chăm chỉ, tinh tường, bền
sức, có khi tự mâu thuẫn với mình rồi tự cải chính; táo tợn đối với Áo ở
Ancône, kiên quyết đối với Anh ở Tây Ban Nha, bắn phá Anvers, trả tiền
cho Pritchard; hát quốc ca La Marseillaise một cách tin tưởng; không biết
tuyệt vọng, không biết mệt mỏi, không thích thú với cái đẹp, với lý tưởng,
với những hành động hào hùng; không mơ mộng viển vông, không giận dữ,
không khoa trương, không sợ sệt; có đủ mọi biểu hiện của sự dũng cảm cá
nhân; là tướng ở Valmy, là lính ở Jemmapes
đã tám lần suýt chạm tử
hình nhưng vẫn tươi cười; can đảm như một lính pháo thủ, bạo dạn như một
nhà tư tưởng, chỉ lo lắng trước khả năng một Châu Âu chấn động và không
thích hợp với những hành động chính trị lớn; luôn luôn sẵn sàng hy sinh tính
mệnh nhưng không bao giờ chịu hy sinh sự nghiệp; muốn ảnh hưởng người
ta, chứ không muốn bắt người ta làm theo ý chí của mình, để được vâng theo
với tư cách mình là một trí tuệ chứ không phải là vua; không chú ý mấy đến
trí thức nhưng biết người, nghĩa là cần trông thấy rồi mới đánh giá; lương tri
nhậy và tinh, thông minh một cách thực tế, diễn đạt lưu loát, trí nhớ kỳ diệu;
ông luôn luôn sử dụng trí nhớ, đây là điểm duy nhất ông giống César,
Alexandre và Napoléon; nhớ rõ sự việc, chi tiết, năm tháng, nhân danh, địa
danh; không biết các xu hướng, các dục vọng, các trí thức đa dạng của quần
chúng, những hoài bão thầm kín, những sôi sục bí ẩn và lờ mờ của tâm hồn,
