Mark - cùng đi du hành văn hóa; bố của Mark là Giáo sư Luật dân sự và có
thực tế hành nghề luật sư tư phong phú.
Sau nhà hàng cà phê “Lira” và các bảo tàng của Matxcơva Mari và Tereda,
cũng như tất cả những người tới Matxcơva, tiếp tục làm quen với thành phố
tại GUM (Cửa hàng Tổng hợp Quốc gia), SUM (Cửa hàng Tổng hợp Trung
tâm), và Cửa hàng Tổng hợp “Matxcơva”. Tôi cùng đi với họ vào cửa hàng
sau cùng. Để tìm kiếm quần áo lót và đồ trang điểm các cô gái còn ghé các
cửa hàng khác nữa - khắp nơi là chen lấn và xếp hàng dài. Nhiều khi mọi
người đứng xếp hàng vào quầy mà không biết bán hàng gì: cần phải mua cái
đã, nếu có cơ hội như vậy, còn sau đó có thể trao đổi “vật săn được” lấy thứ
cần thiết ở những người may mắn của dãy sắp hàng khác. Thấy rất rõ là tiền
của mọi người nhiều hơn đáng kể so với các thứ có nhu cầu cao trong các cửa
hàng, mà nhu cầu là hàng ngoại, ít nhất là từ các nước xã hội chủ nghĩa. Tốt
nhất được coi là hàng hóa từ Nam tư, nhưng chúng được nhập với số lượng
không lớn do quan hệ căng thẳng giữa Liên xô và Nam tư. Các sản phẩm của
Liên xô sản xuất không tiện dụng, kém thẩm mỹ và không có uy tín thường
được đưa về các tỉnh, các cửa hàng nông thôn. Ở Erevan có bán hàng dệt kim
của Ba lan tạm được, khó hơn là hàng Đức, GDR (cộng hòa dân chủ Đức),
nhưng nếu trả thêm thì hoàn toàn có thể mua được. Tuy nhiên, hàng dệt kim
địa phương do tư nhân sản xuất không hợp pháp, về trình độ, không thua kém
nhiều so với các nước xã hội chủ nghĩa.
Ở Matxcơva cái gây ấn tượng đặc biệt cho chúng tôi là sự cáu bẳn và thô lỗ
của mọi người ngoài phố cả đối với người lạ lẫn đối với nhau. Dĩ nhiên, ở
Erevan của chúng tôi cũng có côn đồ và ăn cướp, nhưng nhìn chung mọi
người đối xử với nhau nhẫn nhịn hơn, nếu như không nói là thân thiện hơn.
Có lẽ, do ảnh hưởng của việc tập trung hóa quá mức mọi thứ, trong đó kể cả
hàng hóa và lương thực, đã biến thủ đô thành một cái sân trung chuyển lớn,
một thị trường khổng lồ, một cái chợ đồ đạc, nơi mỗi người đều nhìn người
khác như một đối thủ cạnh tranh đòi hỏi những phúc lợi xã hội đang vô cùng
thiếu thốn. Đôi lúc chúng tôi có cảm giác nội chiến chưa kết thúc. Bây giờ, khi
thời gian đã trôi qua, tôi càng thấy rõ hơn, ở Matxcơva những năm đó đã
thống trị tinh thần chợ búa và quan hệ chợ búa khốc liệt.
