PHAN CHÂU TRINH - Trang 5

đạo biết đời, từ dân tới quan chưa ai có một lời đàm tiếu, trái lại họ rất qúy
nhân cách của cụ. Cụ chỉ là vị quan của xứ thuộc địa mà dám cãi lộn với
quan Pháp, rồi trả lại áo mũ, từ quan về quê nhà vui thú ruộng vườn khi
chưa vào tuổi bốn mươi.
Từ khi biết những chàng trai trẻ đất Quảng này, ông thường nói với mọi
người rằng, sau lớp ông thì Phan Khôi và Nguyễn Bá Trác là cặp tiến sĩ
tương lai. Thú thật, ông rất phục tài và chí của hai người bạn trẻ này.
Vừa bước vào đến sân, cụ Phủ vui mừng bước ra ra chào khách với câu nói
vui: "Cửu bất kiến quân, quân dĩ trọc". Phan Khôi cũng kịp bước ra. Mọi
người mừng rỡ bước vào nhà trò chuyện, không ai nhắc tới đầu tóc của
Phan Châu Trinh. Dĩ nhiên đầu tóc ông không trọc như câu bông đùa của
cụ Phủ, nhưng đã cắt ngắn bờm xờm trong vành khăn nhiễu quấn, khác với
hầu hết mọi người dân Việt Nam, nhất là những người bước vào cửa Khổng
sân Trình lúc bấy giờ.
Trong ba ngày, ông và cụ Phủ trò chuyện về thế nước, về việc khai hóa dân
trí, lập hội buôn, hội học để cạnh tranh với người ngoài. Những việc ông
nói, cụ Phủ thấy cũng có phần đúng, bởi trong việc làm ăn buôn bán, dân ta
chẳng biết gì, mặc dù thánh nhân từng dạy "Phi thương bất phú". Chuyện
này từ đâu ? Sách vở ông đã đọc nhiều, nhưng cụ Phủ cũng chẳng hề kém
cạnh, nên hai người mãi đàm đạo như không muốn dứt ra. Cả hai cùng nhất
trí rằng, khi nhà Lê xác lập đã đưa văn hóa Đại Việt phát triển lên đỉnh cao,
đó là tổ chức thi cử Nho học đển kén chọn nhân tài ra làm quan, điều hành
bộ máy nhà nước. Ruộng đất tư hữu phát triển. Kinh kỳ đã xuất hiện phố
phường được Nguyễn Trãi ghi lại trong cuốn Dư địa chí. “Thứ nhất kinh
kỳ, thứ nhì phố Hiến", điều ấy đã nói lên nhân dân ta ngày đó đã không chỉ
có biết làm cho nền nông nghiệp phát triển mà còn phát triển cả tiểu thủ
công nghiệp. Thời kỳ này (thế kỷ XV), Nho giáo được đề cao và cũng
chính vì đề cao quá mà tư tưởng bảo thủ "dĩ nông vi bản" đã chi phối mạnh.
Ngay cả vua Lê Thánh Tông còn mạt sát giới thương nhân thì làm sao dân
đen không lấy việc khai thác đất đai, trồng cây, chăn nuôi duy trì nền kinh
tế ?
Sau ba ngày trò chuyện, Phan Châu Trinh ngỏ ý với cụ Phủ cho Phan Khôi