từ mặt đất lên trời. Nói cách khác, chúng ta không thể khởi từ những gì con
người nói, suy nghĩ, tưởng tượng, biểu tượng về con người để dẫn đến
những con người thực; chúng ta khởi từ những con người thực sự hoạt
động và chính bởi quá trình sống thực, chúng ta có thể biểu tượng sự phát
triển những phản ánh hệ tư tưởng và những tiếng vọng hệ tư tưởng của quá
trình sống này..Không phải ý thức xác định đời sống, nhưng chính đời sống
xác định ý thức/Nicht das Bewusstsein bestimmt das Leben, sondern das
Leben bestimmt das Bewusstsein".
Những nét cơ bản của chủ nghĩa duy vật lịch sử có thể chỉ ra như sau:
a.Tính biện chứng: Quan điểm lịch sử của Marx phản ánh tư duy biện
chứng có nghĩa là nắm vững vận động lịch sử, trong đó "mọi hình thái bề
ngoài có tính cách tĩnh chỉ là những sản phẩm lịch sử và quá độ" - tất cả
những gì hiện hữu chỉ là sản phẩm của một sinh thành, một vận động liên
tục gia tăng những lực lượng sản xuất. Trong lời bạt của Das Kapital lần
xuất bản thứ hai, Marx khẳng định biện chứng "chủ yếu mang tính phê
phán và cách mạng" bởi vì về mặt thuần lý, phép biện chứng là một đe dọa
cho những giai cấp thống trị, trong vận động nó luôn luôn mang theo sự
phá hủy tất yếu.
(Đối với những người mác xít về sau, phép biện chứng lại mang tính cách
huyền bí vì luôn luôn họ dựa trên tiêu đề này để phủ nhận những phê phán
về sự vật hiện hữu bất biến trong ý thức hệ mác xít - nói như Marx, phép
biện chứng trở thành một thời thượng để ca ngợi những thành quả hiện hữu
trong chủ nghĩa Marx).
b.Tính duy vật: Trong luận cương về Feuerbach, Marx đã chỉ rõ quan
điểm duy vật là xã hội loài người, thực tại cảm thụ là một sinh hoạt của con
người mang tính thực tiễn: Sự trùng hợp giữa thay đổi hoàn cảnh và sinh
hoạt con người hay biến đổi tự thân chỉ có thể quan niệm và hiểu được một
cách thuần lý như là thực tiễn cách mạng (Das Zusammenfallen des
Anderns der Umstande und der menschlichen Tatigkeit oder
Selbstveranderung kann nur als revolutionare Praxis gefasst und rationell
