Vậy ta phải kết luận như thế nào ?
1) Nguyễn Thành có lập thương hội, một loại thương hội hữu danh vô
thực và đã bị tan sau các cuộc diễn thuyết của Phan châu Trinh.
2) Nguyễn Thành đã báo cáo không đúng sự thật với Cường Để. Dễ gì
trong hai tháng mà lập nổi 72 thương hội (ở đâu mà nhiều và mau thế ?). Vì
thương hội chỉ có thể lập ở những thị trấn có những điều kiện thuận lợi sau
khi thu hút được nhân tâm. Mà Nguyễn Thành chỉ coi từ Quảng Nam vào
Nam, đảng phải hoạt động bí mật, lẽ đâu phát triển mau đến thế ?
3) Hoặc giả Nguyễn Thành chỉ báo cáo cốt để cho Cường Để khỏi thắc
mắc với ông, vì ông không lập nổi thương hội để tranh với các hợp thương
của phái Duy Tân đang bành trướng mạnh mẽ và hợp với ước vọng của các
nhà tư sản bản xứ ?
Dù sao, tôi cũng có thể nói chắc điều này : Phong trào Duy Tân có chủ
trương lập thương hội gọi là Hợp thương và đã hoạt động tích cực cho tới
khi vãn cuộc 1908, không kể Công ty Liên Thành nay còn hoạt động. Về
mục đích lập hợp thương tôi chưa rõ tiền lời, ngoài việc đem xây dựng
trường học, phát triển thương nghiệp (buôn ra đến Bắc trong danh từ chung
là Quốc Thương), nông nghiệp, còn có những sự giúp đỡ ngầm cho Đông
Du như thế nào ? Cá nhân giúp hay đoàn thể giúp ? Đoàn thể Duy Tân hay
những nhà Quang Phục Hội lẫn lộn trong Duy Tân giúp, hay giúp chỉ vì cảm
tình, óc yêu trọng những nhà chính trị chứ không phải như đảng viên lo việc
cho đảng ?
Tôi thấy chắc chắn từ 1906 hợp thương đã có, đã mạnh và được Trần
quí Cáp hết sức cổ võ trong :
BÀI CA KHUYÊN HIỆP THƯƠNG
Dữ quân ca nhất khúc,
Thỉnh quân vị ngã trắc nhĩ thính
Ới ai ơi, lo lấy chuyện mình.
Đừng rấp rĩnh mà chuyên hình nô lệ !
Trời đất đã sinh ta trong cuộc thế
