Thế thì cái thương hội của Nguyễn Hàm chỉ là giả, chỉ là lập một hư
danh để thâu tiền bạc thật, chứ đâu phải là một thực tế hoạt động ? Ở trang
23 của sách ấy, Cường Để cho biết thêm lý do thất bại của chính « Thương
hội ma » ấy : « Cách ít lâu, tin tức trong nước lại mang đến thêm cho bỉ
nhân một điều thất vọng nữa. Số là sau khi bỉ nhân xuất dương, Nguyễn
Hàm
và các đồng chí ở trong nước tiến hành ngay kế hoạch lập « Thương
hội ». Mới trong vòng hai tháng « thương hội » đã lập được 72 (bảy mươi
hai) nơi, người nhận vào cổ phần rất nhiều. Song đến khi sắp thu tiền cổ
phần thì bỗng sinh sự ngăn trở. Sự ngăn trở ấy là lời diễn thuyết của ông
Phan châu Trinh. Ông ở Nhật quan sát mấy tuần lễ rồi về nước đi diễn
thuyết khắp nơi, đại khái nói sự trông cậy vào sự viện trợ của Nhật là một
hy vọng viển vông, khiến những người vì nhiệt tâm mong đợi cái kết quả sự
vận động của bỉ nhân tại Nhật mà gia nhập « Thương hội » của bọn Nguyễn
Hàm đâm ra chán ngán. Rồi chẳng ai đóng cổ phần cho « Thương hội »
nữa. Đồng thời, sự lập « Thương hội » cũng bị Pháp khám phá, thế là
« thương hội » tan ».
Vậy, thương hội nói đây là thương hội nào mà lại bị Pháp khám phá rồi
bị tan ? Và theo các trang sau thì việc lập thương hội bị tan vào khoảng năm
1906, 1907 do dó Phan bội Châu bỏ vấn đề khí giới và mới nảy ra vấn đề
Đông Du : kế hoạch bồi dưỡng nhân tài, tuyên truyền du học sinh sang học ở
Nhật.
Còn các hội thương tôi còn nắm tài liệu miệng hoặc viết thì vẫn hoạt
động đến năm 1908 và cùng tan vỡ với cuộc xin xâu năm ấy. Chính những
hội buôn ở Huế, ở Nghệ An (Triều Dương), Phan Thiết (Liên Thành) mà tôi
biết cũng đều do bút tích của Phan châu Trinh hoặc Huỳnh thúc Kháng để
lại. Phan châu Trinh trong Trung Kỳ Dân biến
làm tôi vô cùng ngạc nhiên
– có thể gọi sửng sốt – khi ông viết : « Hội buôn ở Quảng Nam thì thân sĩ
lập năm 1905 mở tại phố Hội An, gần bên tòa sứ. Phần hùn có công sứ và
quan Nam, tỉnh cho chữ làm bằng » (trang 19). Tài liệu này khá rõ ràng.
Nhưng tôi có một nghi vấn : có đúng 1905 ? Nếu đúng như thế thì lúc bấy
giờ ai đã đứng ra để mời Công sứ Pháp góp phần hùn dù chỉ là tượng trưng,
