HỢP THƯƠNG VÀ « QUỐC THƯƠNG »
THƯƠNG HỘI là bộ mặt rất nổi của Duy Tân. Có thể nói cái gì lớn
lao còn lại của Duy Tân chính là ngành Thương mà Công Ty Liên Thành do
Phan châu Trinh đề xướng và Nguyễn trọng Lợi sáng lập hiện nay vẫn tồn
tại, còn phát triển là một chứng cớ hùng hồn. Sở dĩ Công Ty Liên Thành ở
Phan Thiết còn là nhờ một may mắn mà những hội thương khác rất lừng lẫy
ở Quảng Nam, Phú Lâm Diên Phong, Hội An gọi chung là hợp thương ; Huế
: hội buôn (?) Nghệ An : Triều dương tan rã là vì sau 1908 đều bị thực dân
diệt hết, (xin xem sau).
Phong trào thương thực sự là của Duy Tân hay Quang phục Hội (Đông
du) ? Đến nay đôi người cho là khó biết chắc chắn. Vì các tài liệu để lại
không thật rõ ràng. Mà không rõ ràng là vì có một số nhân vật của Duy Tân
cũng là của Đông Du và ngược lại. Hoặc giả một số nhân vật thuần tuý Duy
Tân, nhưng cũng muốn ám trợ Đông Du, cho đó cũng là một phương diện
của Duy Tân. Nhưng chắc chắn là cả hai phe cùng ủng hộ triệt để việc mở
hợp thương vì, như đã nói trên, đó là con đường đúng nhất để ngành sản
xuất của Quảng Nam phát triển và dành lại phần nào quyền lợi trong tay
ngoại quốc :
Lợi quyền đã nắm trong tay,
Có ngày tiến hoá, có ngày văn minh.
Theo tài liệu của phe Đông Du thì sở dĩ có thương hội vì Nguyễn
Thành bảo Cường Để, khi tông tích hoàng thân này sắp bại lộ : « Kế trù
khoản của tôi đã lỡ, mà Ngài lại phải lật đật đi ngay thế này, ra ngoài không
có tiền, thật khó cho Ngài song xin Ngài cứ yên tâm, chúng tôi sẽ hết sức trù
tiền gởi ra sau. Tôi đã nghĩ được một kế trù khoản khác rồi ; lần này tôi tính
nói sự thật Ngài đi Nhật mà cổ động người giúp tiền, nhưng giả làm chiêu
cổ phần lập thương hội để che mắt thiên hạ. Sự Ngài đi Nhật phen này có
sức hiệu triệu mạnh hơn sự Ngài giả sang Pháp hồi trước. Vậy không lo chi
người giúp ». (Cuộc đời Cách Mạng Cường Để trang 21)
