tán trợ. Ngoài ra còn ông Cử Lê bá Trinh sinh năm 1875, quán làng Hải
Châu, huyện Hòa Vang. Ông này, tôi có nhắc đến trong tiểu sử Trần quí Cáp.
Hoạt động của ông có lẽ nặng về Đông Du hơn Duy Tân. Về thương hội còn
một kỳ lão cũng nổi tiếng không thua Phan thúc Duyên là Bang kỳ Lam, ông
tên Nguyễn Toản, quán ở Kỳ Lam, Điện Bàn, nguyên làm Bang tá cho Pháp
rồi không hiểu sao lại trở thành một nhân vật trọng yếu của Hợp thương.
Phan thúc Duyên và Lê bá Trinh đều bị án rất nặng, bị đày ra Côn Lôn sau
vụ 1908 vì vai trò các ông trong hàng ngũ lãnh đạo Phong trào.
Hợp Thương Phong Thử do Phan thúc Duyên chủ trương ở gần sông
Bàu Lớn, thuộc làng Phong Thử. Cơ sở gồm có một nhà lầu, một nhà ngang
dài và hai nhà nhỏ nấu cơm, ăn cơm và ngủ. Nhà lầu rất bề thế, có thể đứng
vững qua thời gian lâu dài là một mục tiêu trăm mắt nhìn vào để tin tưởng
công cuộc làm ăn chắc chắn, có nhiều triển vọng lớn. Trong thời ấy, nhà cửa
của nhà giàu còn lụp xụp mà đã tính tới chuyện dùng một tòa nhà « nguy
nga » trong công cuộc buôn bán là một bước tiến kỳ lạ, không mấy ai dám
tưởng tượng ở một vùng quê xứ Quảng. Tại nhà lầu, có phòng tiếp khách,
chỗ làm việc, chỗ chứa hàng hóa. Nhà ngang thì dành riêng chất hàng hóa.
Hàng hóa đây chỉ là những thổ sản thường buôn trong tỉnh do những ghe
bầu vượt biển đi buôn các tỉnh khác hay mang xuống cho thương cuộc ở Hội
An bán, cố dụng ý ngầm tranh thương với người Trung Hoa : những vải, sợi,
đường, heo, dầu phụng, đậu chất ngổn ngang đến bên ngoài gợi cho dân
chúng sự làm ăn phát đạt, tổ chức quy củ, có tương lai vững chắc chứ không
« lùi xùi » theo cổ truyền. Địa điểm này rất thuận lợi cho việc vận tải bằng
ghe lớn, nên rất mau phát đạt. Công việc buôn bán tuy do những ông tiến sĩ,
cử nhân điều khiển, nhưng vốn là con nhà nòi nên họ không quá vụng về, bỡ
ngỡ. Hơn nữa, họ biết dùng người giúp việc nên sự phát triển không khó
khăn. Số nhân viên dùng để lo sổ sách, cất hàng hóa kể cả lao công khuân
vác lên đến 40 người. Thiết tưởng chỉ con số ấy cũng đủ cho chúng ta thấy
sự buôn bán tấp nập tới đâu ! Các nhân viên và ban giám đốc đều ăn uống
chung ở trù xá cùng các giáo sư dạy hai trường kế cận. Hợp Thương, Diên
Phong biến thành đầu não cho các thương cuộc trong tỉnh Thương cuộc Hội
An thời kỳ này cũng đóng vai trò rất quan trọng. Vì nơi đây không chỉ giao
