HỌC KHÔNG THI ? HỌC ĐỂ BIẾT
VIỆC HỌC là theo Chánh giáo, được đưa lên hàng đầu theo quan
niệm của Nguyễn lộ Trạch. Phong trào Duy Tân có hai thời kỳ phát triển
việc học rất dễ kiểm nhận.
Từ năm 1903, các nhà lãnh đạo đọc những tài liệu của Nguyễn lộ Trạch
và Tân Thư. Thời kỳ này, việc học được xúc tiến rất mạnh và hăng. Học
được tới đâu, các vị này lại đem giới thiệu, truyền bá trong đám bạn bè. Tân
thư trở thành một nhu cầu cấp bách. Nhưng họ không học theo lối nói đâu
cúi đầu nghe đó kiểu Khổng viết mà bắt đầu có những cuộc thảo luận sôi
nổi. Người hăng hái nhất vẫn là Phan châu Trinh. Các sĩ phu cũng bắt đầu
tấn công cổ nhân, do đó gây nên một sự tách biệt mới mẻ giữa đám bảo thủ
và tân nhân vật.
Thời đó, cổ nhân gần như là Chân lý mà cựu học, bảo thủ cho là không
ai có quyền đụng đến. Một giai thoại sau đây có thể chứng minh điều ấy !
Một hôm ở Huế, tại nhà Đào nguyên Phổ, người Bắc, đậu Thám Hoa
(đã có nói trên kia). Phan châu Trinh cùng anh em bàn văn Âu dương Tu và
Tô đông Pha, hai đại văn hào đời Tống.
Vừa lúc ấy, có Ngự Sử (là chức đặt ra để can gián nhà vua) họ Huỳnh
đến. Cuộc bàn luận đang say. Huỳnh Ngự Sử bảo : « Các anh không phải
Âu, Tô, sao dám bàn văn Âu, Tô ? »
Câu hỏi thật đúng giọng giáo điều. Phan châu Trinh lúc ấy chỉ là một
chức quan nhỏ, thừa biện bộ Lễ, tiến lên chào và trả lời viên Ngự Sử : « Cứ
như lời quan lớn nói đó thì chức Ngự Sử triều đình cũng là hư thiết đó thôi
».
Trời ! Chức ngự sử lập ra không thực tế. Thằng cha này hỗn và phạm
thượng quá cỡ. Nhưng Ngự Sử Huỳnh cũng cố nén sự tức giận, hỏi lại : «
Anh nói cái gì vậy ? »
