Phan châu Trinh ung dung đáp : « Không phải Thiên Tử, không nói
việc Thiên Tử, không phải Tể Tướng, không dám bàn việc Tể Tướng thì
chức Ngự Sử không phải hư thiết hay sao ».
Cả mọi người nghe lối lập luận chắc như đinh đóng ấy cùng cười ồ cả
lên. Ngự Sử ta có hơi thẹn.
Giai thoại này kể theo Huỳnh thúc Kháng vừa cho ta thấy cái lối biện
bác như điện giật của Phan châu Trinh vừa cho thấy óc nệ cổ của lớp sĩ phu
thời ấy cao đến mức độ nào. Giả sử không phải Phan châu Trinh có mặt ở
đấy thì nó nghiễm nhiên trở thành Chân Lý, ít ra là bề ngoài. Vì điên gì mà
đi cãi lại một quan Ngự Sử ! Và biết bao nhiêu nơi bình luận khác không có
những Phan châu Trinh mà đầy rẫy những Huỳnh Ngự Sử ? Đừng nói là học
thuyết cổ nhân ! Cả đến chữ, cái thứ dấu hiệu vô nghĩa đó, thế mà đến thời
tôi lớn lên, nho học đã tàn, mà rủi rớt xuống đất tờ nào là cha mẹ bắt con
phải cúi xuống, lượm lên. Và độc giả trẻ biết cái gì xảy ra không ? Chúng tôi
phải kính cẩn đội lên đầu trước khi trả nó về vị trí cũ. Ở thôn quê hiện nay,
đôi nơi vẫn còn cái tục trọng chữ thánh hiền, người ta dùng bất kỳ thứ giấy
quốc ngữ, Tây, Mỹ để biến thành giấy vệ sinh, nhưng giấy có chữ Tàu thì
tuyệt nhiên không bao giờ !
Ấy thế mà ngay từ thời ấy, các lãnh tụ Duy Tân phải chống lại cả một
định kiến, một tập tục đã đi sâu vào văn hóa thì công việc khó khăn đến đâu.
Phải nói là cái công phu của các tiền bối đã bỏ ra thật quá nhiều, chưa nói để
đi vào nội dung Duy Tân, chỉ nói một việc bớt tin đạo lý thánh hiền là Chân
Lý hiển nhiên ! Ấy là nói việc xảy ra trên một địa bàn thuận lợi, chứ nếu
phải xảy ra ở những nơi bịt bùng mọi mặt như Huế thì còn vất vả tới đâu !
Vượt được thời kỳ 1903-1905, còn nặng về việc tuyên truyền, cổ động,
đến năm 1906 thì các tổ chức học đường xem như đã kiện toàn. Những
trường lớn nhất trong tỉnh được lập.
Được như thế là nhờ mấy yếu tố sau đây :
- Tại Đà Nẵng lúc bấy giờ đã có Trường Pháp Việt. Nhiều người học
tiếng Pháp và tiếng Việt kha khá (đối với thời ấy) có thể giúp việc giảng dạy.
