một cuộc cách mạng giáo dục ! Tiểu sử Trần quí Cáp ghi : « Đến nơi (Thăng
Bình) tiên sinh mở lớp Tây học ngay trong trường giáo, rước thày về dạy
chữ Pháp và chữ Quốc ngữ, học trò xa gần đến học có hơn đôi trăm người.
Tiên sinh lại thường vào trong dân gian để diễn thuyết, cực lực bài xích lối
học khoa cử và đề xướng tân học. Bọn cựu học thấy ít la nhiều nên xem tiên
sinh như đinh trước mắt, các nhà cầm quyền lại xem như kẻ thù địch. »
Trong tỉnh, trường học mở khắp nơi, như các trường Diên Phong,
Phước Bình, Phú Lâm, Quảng Phước là những trường lớn, hàng tháng số
học trò dẫn về hội hạch tại trường giáo, do đó, tiên sinh lại có dịp khuyến
khích (Tiểu sử TQC trang 14).
Vậy thì cái việc đi làm quan của Trần quí Cáp đáng lẽ chỉ là một sự
phản bội, đầu hàng hoá thành một cuộc đắc thắng của Phong Trào Duy Tân
mà nếu ông đứng ở ngoài thì chưa chắc đã có sự thuận lợi ấy. Ta thấy cái can
đảm phi thường của ông là biến ngôi trường của chính quyền, của lối học
khoa cử cổ lỗ thành ngôi trường lớn của Duy Tân với sĩ số thật lớn so với
thời ấy của một trường ở một phủ : hơn hai trăm người. Trong buổi đầu tiên,
đó là một con số ngoài ước vọng. Vì ngay như Đông Kinh Nghĩa Thục sau
này tại Hà Nội, nơi tập trung những người ham học mà theo Nguyễn hiến Lê
thì cũng chỉ trên 500 học sinh thôi ! Như thế, ta có thể ước lượng dư luận
của tỉnh xôn xao tới đâu. Sau đó, cũng lấy tư cách giáo thọ đi hô hào việc
học, ông đã đến các làng, mời các thân hào, nhân sĩ lại đình để cổ động cho
tân học, mở trường dạy học quốc ngữ, chữ Pháp : Chuông tự lập vang đình
diễn thuyết
Vậy mục đích của việc diễn thuyết này không phải chỉ vì tân học mà vì
nền tự lập của quốc dân. Có tân học sẽ phục vụ cho việc thực hiện tự lập dễ
dàng hơn. Những buổi diễn thuyết của Phan châu Trinh và ông giáo thọ
Thăng Bình đầy nhiệt huyết đã gây những xúc động trong hàng ngũ thân
hào, nhân sĩ rất mạnh. Họ bị lôi cuốn bởi những lời biện luận chặt chẽ, hùng
hồn hay chân thành thân mật, họ tự động đứng lên, kẻ góp của, người góp
công, lấy đất học điền của xã cho thuê rồi dựng lên những ngôi trường Duy
Tân trong các xóm làng cổ lỗ, mời thầy về dạy quốc ngữ, chữ Tây.
