chịu. Nhưng cái khó khăn ấy vẫn có thể vượt qua khi người ta có một lý
tưởng. Chứ còn những cái khó khăn về dư luận của một số nhà nho luôn
luôn chống đối thì thật nhọc nhằn. Họ chống đối không phải chỉ vì đạo thánh
hiền mà còn chính vì quyền lợi riêng tư : lũ trẻ, bọn thanh niên say theo tân
thư đã khiến các trường thuần hán học trở nên vắng vẻ phần nào, đời sống
các ông đồ lâm vào khó khăn, tuy đời sống những ông đồ mới cũng chả tốt
đẹp gì hơn ! Nhưng thà thế, các ông ấy còn được cái tiếng, chứ đằng này e
có khi mất cả chì lẫn chài.
Một nỗi khó khăn nhất đáng kể : xưa nay người Việt Nam học chỉ nuôi
mỗi hy vọng là thâu được kết quả một cách cụ thể. Tức là lãnh lương !
Không làm quan cũng làm lý hương. Còn như cái việc học cốt ý để thu một
số kiến thức thì thật chưa từng thấy nói đến. Mà lối học của Duy Tân là lối
học không căn cứ vào hệ thống nào, sẽ thi cử và thu nhận những bằng cấp
nào ? Chính những ông thày dạy học, bằng cấp đầy mình mà cũng muốn
tháo ra, vứt nó đi thì các ông còn muốn ai có bằng cấp nữa.
Học Duy Tân rốt lại chỉ là học để biết, để mở mang trí não, để có
những kiến thức mới.
Có lẽ đó là lối học đứng đắn nhất từ xưa ở nước ta chăng ? Trong
khoảng nhiều thế kỷ lại đây, chưa bao giờ nghe có việc đó xảy ra trong học
giới nước ta cả.
*
Nhưng cái lối học mới ấy đâu dễ được những người bảo thủ chấp nhận.
Lẽ tất nhiên nhiều cuộc đối thoại, chống đối đã xảy ra. Các quan phủ huyện
cũng thường tìm những cơ hội sơ hở nào đó để dẹp bớt uy thế tân học. Một
hôm tri phủ Điện Bàn là Trần văn Thống ra lệnh truyền cho Trường quảng
Phước ở gần phủ : Trống phủ mới được đánh ba hồi để quan ra khách, còn
trống trường phủ mới chỉ được đánh một hồi cho học trò đi học thôi ! Trần
quí Cáp vào, nghe lệnh ấy liền lấy một quyển vở học trò viết một bài thơ :
CÁI TRỐNG
Trống trường, trống phủ, trống lung tung !
