nổ dù ông không có cả một khẩu súng trong tay. Bạn đọc ngạc nhiên và đòi
chứng cớ ? Thì đây : các quan lại sở tại ngày đêm phái người tới dòm ngó,
phá rối, bắt bớ. Nhưng vẫn không đủ để trấn áp một viên lý trưởng khiến
thực dân phải mạnh bạo thực hiện một cuộc trấn áp quyết liệt : lập một cái
đồn ở ngay trong làng Phú Lâm gần vườn nhà ông do một Thiếu úy Pháp chỉ
huy (thời đó, kể như thế đã là đồn quan trọng) và để tiện việc hành quân khi
hữu sự, họ cho đắp một con đường chiến lược hoàn toàn mới từ Thăng Bình
quanh lên Việt An, qua Phú Lâm về Tam Kỳ để kịp thời tấn công và tiêu diệt
lực lượng khởi nghĩa… tưởng tượng do Lê Cơ lãnh đạo !
Cuộc đời của Lê Cơ vừa oai hùng, vừa hấp dẫn, vừa ly kỳ lúc sống
cũng như lúc chết. Tôi thuật lại các hoạt động của ông
một cách vắn tắt,
hy vọng có nhiều nhà biên khảo, tiểu thuyết gia sẽ tìm thêm tài liệu và cảm
hứng để viết về nhân vật Duy Tân đặc sắc này. Trong bài báo của ông
Huỳnh thúc Kháng đăng trong số báo Tiếng Dân 513, vì muốn trách cứ thực
dân nên các thành tích của Lê Cơ, Huỳnh thúc Kháng chỉ nhắc một cách
mực thước, nhất là không đả động tới những xung đột giữa ông và thực dân.
Vả chăng, không quá tán tụng một người ở phe Duy Tân, trong vùng ảnh
hưởng của mình. Huỳnh thúc Kháng có sự dè dặt quen thuộc của nhà nho
cũng dễ hiểu.
Nhưng, những ai tôi gặp mà có nhắc qua công cuộc của xã Sáu Lê Cơ
hay Lý Cơ đều có một lối trầm trồ, không tiếc lời tán thưởng và cảm phục
nhân vật bất khuất lúc sống cũng như lúc chết ấy.
Lê Cơ xuất hiện vào năm 1905, nhưng trước đó đã dám chống cả một
bọn hào lý của làng Phú Lâm. « Làng ấy trước có tiếng là giàu, lại là làng
ngoại thích một vị quan lớn, hào cường chiếm cả quyền làng, cho đến đỗi
lúc bấy giờ không ai muốn làm lý trưởng, vì đến mùa thuế thu không đủ,
thường phải bội thu cho bọn hào cường ; còn xâu thì các tay chân của các
nhà ấy cũng không được bắt, chỉ bắt mấy tên dân cùng ». Nhưng 1903 Lê
Cơ dám nhận làm lý trưởng với niềm tin « Ta không làm nổi việc lớn cho
thiên hạ thì ta cũng có thể thí nghiệm ở một làng (túng bất năng hành chi
thiên hạ, do khả nghiệm chi nhất hương) ». Nói là làm, không do dự. Lê Cơ
