với một người ở Phan Thiết đứng lên lập Công Ty mà mình không hưởng lợi
? Vậy mà Công Ty Liên Thành thành lập. Hay có bao giờ một đại nho như
Hoàng tăng Bí lại đứng ra vừa buôn bán vừa làm công nghệ, nào dùng
không cửi dệt xuyến đen đại đóa, nào chế các loại trà, loại giấy… Nếu
phong trào kéo dài, chúng ta sẽ có gì ? Có những Đại Công Ty khắp từ Nam
chí Bắc. Đặc điểm có khác với tư bản thuần túy là họ sẽ đem một phần (nếu
không phải tất cả) tiền lời để giúp sự phát triển về mọi hoạt động giáo dục
và xã hội. Đã có những đại Công Ty buôn sẽ dẫn tới phát triển công kỹ nghệ
mà ngay hoạt động của Hoàng tăng Bí chẳng hạn, đã là dấu hiệu rất tốt. Ta
nên nhớ sĩ phu Bắc tuy hơi nặng quyền lợi cá nhân hơn người Nam nhưng
lại thông minh, khéo léo hơn nhiều. Giá dụ công cuộc của Hoàng tăng Bí
thành tựu, theo phương thức thời ấy của Duy Tân, đương nhiên sẽ được
truyền dạy, chỉ dẫn cho người Trung, Nam. Như thế, chỉ một thời gian ngắn,
người Quảng Nam chẳng hạn, đã biết cách sao chế những khối lượng trà vĩ
đại của họ, đâu để đến nỗi tới nay vẫn còn nằm trong tay khống chế của
Trung Hoa ! Mà Hoàng tăng Bí chỉ làm công cuộc nho nhỏ buổi ban đầu,
chứ kéo dài thời gian thì có biết bao anh tài lớn lao khác.
Và một khi thương mãi, sản xuất, giáo dục bành trướng trong tinh thần
ái quốc, lẽ tất nhiên các hoạt động xã hội phải lên cao, chính trị lên cao,
chính đảng dù cấm cũng cứ thành lập. Mà các chánh đảng ấy, ai nói trước, sẽ
không tìm ra được một chủ thuyết nặng nề quần chúng cần lao hơn tư bản
như cuộc kháng thuế năm 1908 chứng tỏ, như sau này Phan châu Trinh vào
Nhân Quyền, kết thân với đảng xã hội Pháp (J.Roux, Marius Moutet) và «
vào khoảng 1924-1925 thì mặt trận Bình dân Pháp thành lập, phe cụ (Phan
châu Trinh) có hơi thắng thế » (GNKN LXXX), Tư tưởng, chính kiến của
lãnh tụ như thế, tổ chức Phong Trào như thế khiến chúng ta có quyền đặt
nhiều hy vọng lạc quan cho một ngọn triều đã mất !
Thế nhưng khi Phong Trào bị diệt, nhân sĩ còn đấy khá đông, sao họ
không tìm cách phục hồi ?
Tôi sẽ trả lời câu hỏi này ở phần cuối vì đó là một câu hỏi quan trọng
cho thấy sự xảo quyệt vô hạn của thực dân.
