Cũng do con đường Hà nội Phong trào Duy Tân lan cả vào Nam :
Sàigòn có Minh Tân khách sạn của Phủ Chiếu
Chiêu Nam Lầu của
Nguyễn an Khương
, ở Bến Tre có hiệu thuốc sắc Tư bình Đường, ở Long
Xuyên có hiệu Tân hợp Long (Tân quảng Huệ) của Hồ Nhật Tân, ở Long
Xuyên có tiệm của Nguyễn đình Chung.
Tuy có nhiều hiệu buôn, nhưng ta phải nhận thấy tính chất rời rạc, cá
nhân hơn là đoàn thể. Ta không thấy nó được tập hợp, tổ chức, điều khiển
chung như Đông Kinh Nghĩa Thục để thoát một tình trạng thương nghiệp
lạc hậu, tư bản thiếu hụt đặng tiến vào nền thương nghiệp có đoàn thể, có tư
bản lớn, có chi nhánh như Công Ty Liên Thành, Hợp thương Diên Phong để
hiện đại hóa thương nghiệp, vừa bảo đảm việc sản xuất quốc nội, vừa tranh
thương với người ngoại quốc. Về nông nghiệp, cũng chỉ tiến hành một cách
lẻ tẻ. Chỉ có hai nhân vật được nhắc tên : Độc tướng quân và Bùi đình Tá.
Nhưng những công cuộc này hình như không có kết quả lâu dài. Tuy nhiên,
sáng kiến của Bùi đình Tá đáng kể : ông lập đồn điền Mỹ Đức để nuôi trẻ
mồ côi, dạy cho chúng học chữ và nghề. Nhưng vì không có kinh nghiệm lỗ
lã nên phải dẹp.
Dù sao, ta cũng phải nhìn nhận một sự thật lớn lao đã mất : ngành
thương mãi Duy Tân là một quan niệm, một chủ trương đúng nhất từ trước
tới nay để khuyếch trương công cuộc buôn bán đại qui mô có thể tiến tới
những kết quả chắc chắn lớn lao như chưa từng thấy. Nếu nó thành công,
nghĩa là Phong Trào Duy Tân không bị quét sạch thì thương nghiệp dẫn theo
sự phát đạt lớn lao của công kỹ nghệ đã đủ sức đưa kinh tế mậu dịch Việt
Nam lên một độ cao. Nó sở dĩ lên cao, lên mạnh, cải tiến, hoàn thiện được là
vì đã trút được phần nào lối dấu nghề, lối vị kỷ, theo phương thức cũ đã
thâm căn cố đế trong xã hội ta, khiến công nghệ không ra khỏi xóm làng.
Dưới sự hướng dẫn của nhà nho yêu nước, chỉ biết ngày đêm kêu gọi hợp
tác, hợp quần, trao đổi kinh nghiệm đẩy mọi ngành, mọi nghề tiến lên không
phải vì mục đích tư lợi thôi, mà còn mục đích cứu nước, chắc chắn kinh tế,
mậu dịch sẽ có những bước tiến mới. Tôi đưa ra hai thí dụ : về khuếch
trương thương nghiệp, có bao giờ một người đi từ Quảng Nam vào đề nghị
