Lùi ra đường phố, tức máu sôi anh phải xung phong.
Lại đến Thanh Hà, quên nòi giống lính làm hùm hổ.
Tinh thần kiệt hiệt, thốt mấy lời đanh thép hiên ngang ;
Súng nổ đì đùng, xong mấy loạt ra người thiên cổ.
Qua đoạn sau này, ta còn biết thêm là trong cuộc tranh đấu, có những
trận xung phong của dân chống lại lính và lên đến Thanh Hà (đò Phú Chiêm)
dân chúng có dùng những lời lẽ can cường chống lại thực dân và thực dân
không chỉ bắn chỉ thiên như Huỳnh thúc Kháng kể mà còn bắn chết dân,
không rõ mấy người trong đó có Huỳnh Tâm. Tài liệu này còn hé cho ta
thấy một sự mới lạ về ngôn ngữ ; trong thời ấy, nhiều từ ngữ và câu văn
được dùng mà ta tưởng mới xuất hiện sau 1945 : chiêu bài khai hóa, thực
chất xâm lược cường quyền, bộ mặt thực dân, phải xung phong…
Ngoài ra, nói chung ta cũng thấy thêm là cả cuộc biến từ khởi đầu đến
kết thúc đều có tổ chức rất đàng hoàng, phương thức tranh đấu đều giống
nhau (mời quan phủ, huyện đi xin xâu với dân) chung khẩu hiệu (chống
thuế) chung sách lược (vây tòa rồi về vây phủ huyện). Việc tiếp tế cơm nước
cho dân tranh đấu rất tích cực. Việc thay thế các quần chúng mỏi mệt được
đều đặn. Lạ nhất là sau khi tẩu tán mà chỉ một đêm, xác được vớt, lễ chôn
cất cử hành nghiêm trang bi hùng, văn tế rất nhiều mà tuyệt bút có thể lưu
văn học sử không thẹn…
Ai tổ chức ? Ai chỉ huy ? bàn tay bí mật nào thực hiện rập ràng, đầy đủ
?
Với một quần chúng giác ngộ cao về chính trị, có trình độ cao về tổ
chức công khai lẫn bí mật, có sức tranh đấu dẻo dai (biểu tình suốt tháng)
mà những nhà chính trị sau này của học thuyết Dân Chủ không tiếp tục thực
hiện nổi sứ mệnh của mình thì quả nhiên họ cam chịu thất bại, chứ không
phải quần chúng. Quần chúng chờ đợi và khi có những người gan dạ, trì chí
kêu gọi, tự nhiên họ sẽ theo hướng khác.
*
Lần vùng dậy cuối cùng này của Điện Bàn bị dập tắt.
