Song song công việc Phạm phú Thứ, Nguyễn trường Tộ, người đã thực
sự du học Tây Phương, biết rõ những kỹ thuật Tây Phương đã liên tiếp dâng
vua Tự Đức những bản điều trần danh tiếng, những văn liệu mà chúng ta
ngờ rằng, nếu Vua dốc quyết tin theo để thực hiện, có thể tình trạng Việt
Nam đã có nhiều thay đổi.
Chịu ảnh hưởng của hai vĩ nhân trên, xuất hiện ở Thừa Thiên một nhân
vật kiệt hiệt : Nguyễn lộ Trạch, ông người Kế Môn Thừa Thiên, học giỏi
không thi cử, nhưng nghiên cứu rất nhiều những sách vở tiền nhân, sách vở
ngoại nhập, rút ra được những sở đắc thực tế và tiến bộ, dâng lên Vua Thời
Vụ Sách Thượng và Thời Vụ Sách Hạ bàn việc canh tân, cải tiến mọi
phương diện chính trị, ngoại giao, quân sự… một cách rất có phương pháp,
có thể thực hành để quốc gia thoát tình trạng hoàn toàn bế tắc.
Nhưng cả ba bộ óc minh mẫn nhất của hạ bán thế kỷ 19 chỉ được đời
tán thưởng, khâm phục hoặc mỉa mai kinh dị mà không được chấp nhận. Rồi
nước mất, gót sắt xâm lăng dày xéo khắp lãnh thổ.
Nhưng dù sao, các nhân vật lớn này cũng chỉ có công lớn với tư tưởng
Duy Tân, chứ chưa gây được một phong trào, ngoại trừ Nguyễn lộ Trạch,
người đã sống sót sau quốc biến, người suýt đưa tư tưởng Duy Tân vượt
khỏi lý thuyết để đi vào nẻo thực hành. Nguyễn lộ Trạch đã từng thấy Phong
trào Văn Thân, Cần Vương được phát động tứ tung. Nhưng những lãnh tụ
các lực lượng ái quốc này đều giống nhau ở điểm : cùng không tin là mình
sẽ thành công ! Họ cảm thấy đúng hơn, nhận thấy mình hoàn toàn bất lực,
chỉ còn biết kính cẩn thực hiện tín điều « sát thân thành nhân » và « Thung
dung tựu nghĩa » để khỏi hổ thẹn với nền giáo dục Tống Nho đã được
nghiêm trang thu nhận. Về điểm này thì các Vua Nguyễn tuy thất bại hoàn
toàn trên phương diện chiến đấu, nhưng lại thành công trên chính một điểm
làm cho lịch sử giật mình : lãnh tụ lớn, nhỏ của cao trào Văn Thân, Cần
Vương dám đi vào cõi chết như tìm về Thánh Địa ! Chắc chắn lịch sử Việt
Nam chưa bao giờ biết tới những đứa con yêu của tổ quốc chiến đấu trong
vô vọng và chết trong vô vọng nhiều và kiêu hùng đến thế suốt mấy chục
năm trường !
