ông. Cũng như không ai có đủ uy tín cá nhân như ông. Vì ông đã không thi
cử, tuy ai cũng biết ông có tài học hơn đời. Người ta đã biết văn chương ông
qua các điều trần. Chúng ta cũng không nên quên các văn phẩm của ông
được nhiều thức giả thời – ấy thời rặt văn khoa-bảng truyền tụng. Chính ở
điểm này mà người ta càng thêm phục cái chí cao cả của cậu ấm tàng tàng.
Tiếc rằng, cho đến nay chưa có những sưu tầm đầy đủ nào, ngoại trừ
một số câu văn, đoạn văn ít oi còn lưu lại. Nhưng có lẽ không cần nhiều, chỉ
một bài khỉ ưu thiên sau đây cũng nói lên được cái tâm sự của một nhà đại ái
quốc với văn tài đi trước Khương hữu Vi và Lương khải Siêu như Huỳnh
thúc Kháng thường ca ngợi.
CHUYỆN KHỈ LO TRỜI
Đại ý : Việc đời nhiều điều đáng lo mà người thường không để ý đến,
nếu điều lo kia như khát mà cần uống, đói mà cần ăn thì ai cũng biết được,
duy có điều đáng lo đó hơi kín nhiệm nên kẻ thức giả mới trông thấy mà
người thường lại khinh suất. Như chuyện Khỉ Nhân lo trời sụp, thuở nay ai
nghe cũng cười anh Khỉ Nhân kia là lo thàm (xàm), song có hình thể thì có
ngày phải suy diệt, biết đâu sau trăm, ngàn ức triệu năm, trời không có một
ngày sụp như Khỉ Nhân đã lo kia. Tự thân anh Khỉ Nhân may mà khỏi cái
nạn ấy, rồi con cháu của Khỉ Nhân, con cháu của Khỉ Nhân kéo dài mãi ra,
có thoát khỏi cái nạn ấy không ? Nay nghe Khỉ Nhân lo xa như thế, ai cũng
cười Khỉ Nhân là ngu, song biết bao nhiêu người không làm Khỉ Nhân,
không lo như Khỉ Nhân, sao cũng thấy khù khờ, không thấy cái gì là khôn ?
Liên hệ với những việc đã làm, ta đoán chắc những tư tưởng Duy Tân
cứu nước của ông bị thiên hạ bài bác, khinh thị nên ông viết bài này để tự
biện. Ta thấy lòng yêu nước của ông thật không phải của hạng quen nhìn
cạn, thấy gần mà bao trùm thời gian. Vì có lòng lo kiểu Khỉ Nhân mới dám
có tư tưởng mới, khác hẳn mọi người, nhưng không lập dị mà chỉ căn cứ
trên thực tế, khoa học và tiến bộ. Rồi do đó, mới có những hành động táo
bạo thời ấy – dù đã mất nước khá lâu – mà chẳng mấy ai dám hay thèm nghĩ
tới như :
