Do đó, các phong trào tự do, dân chủ bành trướng, các đảng phái tư sản
thành lập (và tất nhiên nó sẽ dẫn tới chủ nghĩa tư bản với hình thức Tự do,
Dân chủ).
Đó là con đường diễn tiến tự nhiên người ta vẫn thấy và riêng các nhà
Duy Tân tiền tiến ở Huế, chống Pháp (Nguyễn lộ Trạch) hay theo Pháp
(Nguyễn hữu Bài, Thân trọng Huề) phải chủ trương, vì đất Thừa Thiên,
ngoài rừng núi hoang vu, không có những cơ sở sản xuất hay thương mãi
lớn lao, hoặc có tương lai nào. Ngoài ra tôi cũng nhận thấy là nơi nào có
khuếch trương Phong Trào Duy Tân thì bên cạnh hội thương cũng đều có
những công cuộc khai thác nhàn điền cả. Phong Trào Quảng Nam (Phan
châu Trinh, Huỳnh thúc Kháng, Trần quí Cáp, hoặc Vườn Quế, hoặc sở
trồng trọt), Phong Trào Hà Nội (Độc tướng quân, Bùi đình Tá v.v…) sau này
cũng đều có chủ trương như thế, xem như đó là dấu hiệu của Duy Tân, dù
mục đích hai phe Duy Tân mới, cũ có khác nhau.
Còn về hội thương Nguyễn lộ Trạch đã chủ trương ra sao ? Tôi không
còn những dấu tích gì của những người đồng thời với ông (như kiểu Nguyễn
hữu Bài) để tìm hiểu phần nào. Tuy nhiên, do việc thành lập Công Ty Liên
Thành ở Phan Thiết sau này, dù đó là công hô hào của Phan châu Trinh, tôi
cho là có chịu phần nào ảnh hưởng của ông như sẽ nhận xét sau.
B. Về việc đi xa kết nạp đồng chí, xưa nay ở nước ta, có lẽ ngoài chính
trị (khởi nghĩa, mưu bá đồ vương) và tôn giáo, chưa hề nghe có việc đi
thuyết dụ một công cuộc cứu nước kiểu Duy Tân. Chính ở chỗ này mà ta
thấy Nguyễn lộ Trạch là người có chí lớn thật sự. Ông biết bây giờ không
phải là lúc đưa những Thời vụ sách suông hay chỉ thui thủi hành động cá
nhân. Tất cả các phương thức ấy cổ lỗ quá rồi. Cần kêu gọi mọi người đứng
lên, kết hợp với nhau để có thể thực hiện công cuộc Duy Tân toàn quốc cùng
lúc. Có như thế mới gây nổi một phong trào, mới tạo được một sức mạnh
đáng kể trong một đại cuộc đã hoàn toàn thay đổi. Vậy chủ yếu là giác ngộ
sĩ phu và quần chúng để tiến tới canh tân đất nước, hòng đạt được mục đích
cuối cùng. Bởi thế, ông đã đi đến tận Phan Thiết để tìm gặp những người
như Trương gia Mô, Nguyễn trọng Lợi…
