Trên kia, tôi có nói đến Công Ty Liên Thành, một đại Công Ty thương
mãi ở Trung Việt và Việt Nam, qua bao nhiêu biến cố hiện vẫn tồn tại và
phát triển toàn quốc. Công Ty này thành lập năm 1906, do Phan châu Trinh
góp ý trong một công cuộc vận động Duy Tân chung, nhưng tôi nghĩ là
không phải không chịu ảnh hưởng Nguyễn lộ Trạch. Vì một đại công ty như
thế, qui mô to lớn, tập trung nhiều nhân tài vật lực, không thể quan niệm
trong năm, bảy tháng, một năm rồi thành lập mà chắc phải có một quá trình
tính toán lâu dài hơn nhiều. Cũng như những tổ chức Duy Tân ở Quảng
Nam thành hình năm 1906 nhưng tư tưởng, ý định đã phát ra trước đó những
ba, bốn năm rồi. Một điều cần nhấn mạnh thêm là những người mà Phan
châu Trinh tìm gặp năm 1905 cũng đều là những người mà mười năm trước,
Nguyễn lộ Trạch đã tìm gặp : Trương gia Mô, Nguyễn trọng Lợi…
Và nơi
xa xôi, đèo heo hút gió như cực Nam Trung Việt lại có một phong trào Duy
Tân rộng lớn (trong khi nhiều tỉnh khác gần đó không có tổ chức gì đáng kể)
thì quả thật không phải việc nhất đán mà thành. Có lẽ sức khỏe không còn
đủ đảm bảo cho một hành trình xa hơn nên Nguyễn lộ Trạch đã về rồi chết
tại Bình Định như một người chết đúng trên đường Lý Tưởng, một Thánh tử
vì Đạo ! Đạo Duy Tân ! Tiếc rằng chúng ta không được biết thêm những gì
về công cuộc Thương và Nông cùng lịch sử Nam Du của một nhân vật lớn
lao mà lịch sử nỡ quên.
C. Nhưng người ta biết Nguyễn lộ Trạch nhiều nhất là vì bản Thiên Hạ
Đại Thế Luận của Ông. Đây là tư tưởng chỉ đạo công cuộc Duy Tân mà
chính ông là kẻ vừa nêu lên lý thuyết vừa cố gắng thực hiện một cách nhọc
nhằn, gian lao như ta vừa thấy.
Bản ấy thật quan hệ đối với lịch sử, chính trị, văn hóa, học thuật, kinh
tế v.v… của Việt Nam. Tiếc là toàn văn đến nay bị mất. Nhưng cũng thật
may mắn mà ông Huỳnh thúc Kháng còn chép lại phần đại ý khá đầy đủ và
những đoạn ông còn thuộc trọn vẹn trên một số báo Tiếng Dân năm 1932.
Để cho độc giả thấy rõ tầm quan trọng của bài báo nói lên giá trị tiên tri
chính trị và quân sự đại tài của Nguyễn lộ Trạch dưới mắt Huỳnh thúc
