A. Bỏ tiền ra làm ruộng buôn bán để gây một ý thức về sinh hoạt thực
tế vốn bị nhà nho khinh rẻ. Nhà Nho tự đặt mình trên Nông, Công, Thương
và quên chính mình có trách nhiệm về các ngành này để phú dân, cường
quốc, mà lại rẽ sang con đường tiêu cực, trốn thực tế. Huống chi công cuộc
buôn và làm ruộng của ông chắc chắn không phải theo phương thức cũ mà là
phương thức Tây Phương. Cứ xem tư tưởng chỉ đạo trong các điều trần cũ
(Đồn điền, Tào Vận, Hội thương…) ta cũng hiểu được dễ dàng. Ngoài ra, ta
căn cứ trên thực tế này cũng có thể kiểm lại hoạt động của ông thời ấy phần
nào. Sau này, ở Thừa Thiên, vẫn còn một số người chuyên đi khai phá nhàn
điền, tiêu biểu nhất là Nguyễn hữu Bài
Ông Bài được gọi là Cụ Quận Công
Phước Môn, và ông có đến những năm nhàn điền chung quanh Huế, có cái
rộng cả nghìn mẫu. Năm nhàn điền ấy đều bắt đầu bằng chữ Phước (ngũ
phước) :
a) Phước Sơn (cửa Tùng)
b) Phước Sa (Bến Hải)
c) Phước Xuyên (Truồi)
d) Phước Môn (Quảng Trị)
c) Phước Tín (?)
Đối với chúng ta ngày nay, ta có thể công kích Nguyễn hữu Bài ông gia
của Ngô đình Khôi và ông gia hụt Ngô đình Diệm, cho ông chỉ là một thứ «
Bồi Tây » dù ông được liệt vào hạng « Đày Vua không Khả, đào mã không
Bài » và những nhàn điền của ông chỉ theo phương thức bóc lột tư bản Tây
Phương tàn nhẫn và trong sự thật cũng đáng gọi ông là tên chủ nhàn điền
quỷ quyệt. Nhưng nếu chúng ta chịu lùi lại cái thời kỳ còn thủ cựu tuyệt đối
thì ta sẽ thấy những người được gọi tân tiến, Duy Tân chủ trương những gì ?
Phong Trào Duy Tân thuần túy và thô sơ không có mục đích nào khác
hơn là khai thác nhiều ruộng đất, nhất là hoang địa ở vùng rừng núi để khẩn
hoang đất nước và làm giàu. Giàu cho cá nhân hay cho tập thể cũng được
miễn có thể tập trung tư bản thật lớn. Có tập trung tư bản lớn mới mong có
những sự mở mang, khai thác công kỹ nghệ lớn. Đã có công kỹ nghệ lớn, tư
bản lớn tự nhiên sẽ có những nhà tư sản đứng ra bênh vực quyền lợi của họ.
