Những cái chết ấy hẳn nhiên phải làm cho những kẻ thù của chúng ta,
những người chuyên cậy vào súng đạn phải lo lắng. Họ phải thấy những anh
hùng coi thường cái chết ấy ngày nay sẽ không phải không gây mầm mống
cho những hoạt động oai hùng hữu hiệu khác ngày mai nếu những kẻ kế tục
sự nghiệp họ được võ trang kiến thức và vũ khí mới.
Những sĩ phu Việt Nam sáng suốt nhất cũng đã nhận thấy rõ ràng điều
ấy. Người hăng hái đánh Tây xâm lăng, đánh với tư tưởng mới, có chiến
lược, chiến thuật, với lòng ái quốc nồng nhiệt nhất Nguyễn lộ Trạch cũng là
người đi tiền phong trong nhận định mới này.
Đánh Tây ! Đuổi thực dân xâm lăng ! Rất đúng ! Đó là vấn đề Đại
Nghĩa kẻ sĩ phải rấn lên hàng đầu nhận lấy trách nhiệm. Nhưng không thể
coi thường mạng dân, không thể nhắm mắt đui mù trước sự thật về tương
quan lực lượng hai bên, khi đối phương đang chiếm được những điểm chiến
lược trọng yếu, lập đồn lũy kiên cố, còn ta thì lực lượng toàn bộ tê liệt, tiêu
điều sau lần vươn dậy cuối cùng của Cần Vương. Những lãnh tụ chết, những
đạo quân tinh nhuệ tan rã, những chiến khu bí mật bị phá vỡ, những đồn
điền, kho lương thực bị thiêu rụi, lòng người hãi hùng trước vũ khí Tây
Phương. Trong tình trạng không còn một hậu phương, một căn cứ tạm gọi
an toàn, một biên giới bạn để ẩn náu thì dù có giỏi đến mức độ nào cũng chỉ
như Đề Thám, Phan đình Phùng là cùng…
Bởi thế, ta không ngạc nhiên là một người sáng suốt như Nguyễn lộ
Trạch phải thay đổi đường lối, chủ trương, chiến lược.
Từ chủ trương vũ trang súng ống, tàu bè Tây Phương để đánh Pháp,
ông chuyển sang vũ trang tư tưởng Duy Tân để tạo điều kiện và cơ hội cho
sĩ phu và quốc dân mở mắt trước thời cuộc, trước Đại thế của thiên hạ (đất
nước) đã hoàn toàn thay đổi.
Nói cách khác, lý tưởng và mục đích không thay đổi dù tình thế đã thay
đổi, kẻ sĩ Nguyễn lộ Trạch vẫn tiến lên hàng đầu sĩ phu và quốc dân. Cùng
tiến lên với ông, người ta thấy có Nguyễn thượng Hiền, Phạm phú Đường…
Nhưng không một người nào có cái nhìn sâu sắc, thực tế và bao quát bằng
