quyển đi thi, đi hạch. Không những chỉ việc to lớn ngoài thế giới, dẫu như
trận Nha phiến nước Tàu (1840), trận Anh Pháp liên quân vào Bắc Kinh
(1858) ở bên nước láng giềng mà người mình gần như không hay, không
biết. Thậm chí, việc ở trong nước mà chuyện ở Nam Kỳ, Bắc Kỳ, thì người
Trung Kỳ nghe như chuyện ngoài trời kia. Học giới ta lúc bấy giờ hắc ám là
đường nào ! Đương giữa khoảng màn kín đen mù, tường cao ngăn đón như
thế, mà có nhà học giả như ông Nguyễn lộ Trạch, tự mình tìm lấy sách vở,
lại do chỗ học vấn lịch duyệt suy nghiệm cùng con mắt xem đời của mình,
không nương dựa vào học thuyết nào
làm một bài đại luận nói đại thế
trong thế giới mà ở trong có những điều đứng đắn, thật là một bài luận rất
có giá trị trong học giới ta.
Bài ấy không chỉ nói chuyện Trung Nhật là tiên kiến mà thôi đâu. Toàn
bài nói việc thế giới mà nhứt là nói về tình thế nước ta, nhiều điều rất xác
đáng. Ký giả có cái hân hạnh được thấy bài đại luận ấy năm 1903. Kế đó
nguyên bản thất lạc, nên nay không nhớ cả toàn văn, song đại đoạn vẫn còn
in sâu trong não mà không sao quên được, xin lược kể vào đoạn nằm dưới ».
Sau đây, tôi ghi toàn bản văn Huỳnh thúc Kháng đã chép lại. Tôi chỉ
xin độc giả khi đọc cần phải hết sức thận trọng. Vì loại đại luận này viết rất
gọn như các bài hịch, các nguyên lý, chỉ đi vào những điểm khái quát, chủ
yếu rồi sau đó, do một câu, một chữ, người ta sẽ viết lại thành một đôi quyển
sách, dựng năm ba trăm cơ sở, lôi cuốn cả vạn người, triệu người. Chẳng
hạn trong đoạn mở đầu chỉ vỏn vẹn có mười bốn chữ. Nhưng ai cũng hiểu
ngay là dù viết lại năm mười bộ sách nói về chánh giáo rồi do đó bàn về cái
lẽ mạnh yếu của một nước e rằng vẫn chưa đủ. Và cho đến nay, tôi tin chắc
như đinh đóng vào cột, như rìu chém xuống đá rằng miền Nam vẫn phải đặt
nguyên tắc chánh giáo lên hàng đầu, phải biện luận đến chỗ tận cùng để
thực hiện cho kỳ được. Hiện nay, nguyên tắc chánh giáo được những quốc
gia cường thịnh từ Âu sang Á sang Mỹ áp dụng và chính nhờ thế mà họ giàu
mạnh chớ không phải tại họ lớn hay nhỏ… Vì những lẽ ấy nên bài luận tuy
ngắn mà thật ra rất dài và ta có thể gọi đây là Tuyên ngôn đầu tiên của
Phong trào Duy Tân Việt Nam. Tôi dám gọi như thế vì những điểm thiết yếu
