ích bề ngoài mà vạch một cái giới hạn phần đất cho rõ ràng
vua tôi trên
dưới cùng nhau phản phát lo chấn chỉnh việc chánh giáo lại, thì ngày nay
vẫn chư đắc trỉ được, ngày sau há lại không có hồi vẫy vùng sao ? »
Đoạn sau nói : « Có nhân dân mà không biết dạy bảo, có công nghệ
mà không biết chấn hưng, có khoáng sản mà không biết khai phá, ngu hèn
đến thế là cùng ! Nay có người ngoài đem cái khôn ngoan cơ xảo tới tận bên
mình, không phải là cái dịp tốt cho mình học khôn hay sao ? Và chăng,
người Âu đi đến đâu, thì họ mang học thuật kỹ xảo tới đó mà mở mang việc
công lợi to lớn, như là cái tánh tự nhiên, nhà giàu vì chàng trai mà dạy con
gái mình, chim tước khéo kia, vì chim cưu vụng nọ mà mang công ra làm ổ,
làm ổ xong mà chim cưu tới ở, dạy bảo thành mà chàng trai kia giắt đi,
thẩm thời đạt thế mà lo lấy công việc nước nhà, ấy là cái gánh vác bậc quân
tử sau này ».
Như trên ta thấy tư tưởng Duy Tân của Nguyễn lộ Trạch có thể chia ra
mấy ý chính :
a) Vấn đề chủ yếu là chánh giáo. Chánh giáo là một nền giáo dục lấy
chánh đạo để đào tạo sĩ phu và quốc dân (tức như học thuyết Khổng Mạnh,
chủ nghĩa Dân Quyền).
b) Trình bày thực trạng của nước Trung Hoa. Sở dĩ không mất là một
may mắn của lịch sử. Nhưng nước ấy đã hoàn toàn tê liệt. Người Việt Nam
đừng trông mong gì nước ấy giúp mình nữa. Chỉ có nước nào biết Duy Tân
và tự cường như Nhật Bản mới mong mở mặt được.
c) Bàn về cái lẽ suy nhược của Việt Nam.
d) Việt Nam muốn cứu lại nước, không thể noi theo đường cũ mà phải :
1. Cần chấn chỉnh chánh giáo. 2. Phải Duy Tân, mở mang mọi phương diện
nông, công, thương, học kỹ thuật khoa học của Âu Tây. 3. Sẽ chờ cơ hội
thuận lợi mà cứu nước.
Sau khi trình bày bài luận trên, Huỳnh thúc Kháng còn viết thêm :
« Độc giả thử nghĩ, 40 năm về trước mà học giới ta có người (Huỳnh thúc
Kháng vẫn gọi đại văn hào) có bài đại luận tình lý đã xác thực châu đáo mà
