PHAN CHÂU TRINH (1872-1926) CUỘC ĐỜI,
TƯ TƯỞNG, HOẠT ĐỘNG
MUỐN tìm hiểu tại sao Phan Châu Trinh say mê tư tưởng Dân quyền,
hăng hái cổ động Phong trào Duy Tân, thiết tưởng cần biết qua đời sống gia
đình, cá nhân ông lúc trẻ, nền văn học ông được thu nhận, xã hội ông tiếp
xúc.
Ông sinh năm 1872 tại làng Tây lộc, phủ Tam kỳ (nay quận Tiên
phước) tỉnh Quảng Nam (nay Quảng Tín)
. Ông lớn lên trong tình trạng đất
nước bị xâm chiếm. Năm 1885, theo hịch Cần Vương, cha ông là chuyển
vận sứ Phan văn Bình (hay Phan Bình lên ở gần Mỹ Lý, vừa lập một đồn
điền cực rộng lớn để trồng hoa màu tiếp tế cho đại quân Cần Vương, vừa
kiêm coi mỏ vàng A Bá, luyện sắt đúc khí giới. Khi quân Triều đình lên đốt
nhà ở Tây Lộc, Phan châu Trinh cùng các anh em đều bỏ làng chạy lên Đồn
điền
. Chính giữa đường đã xảy ra một sự việc khiến cái cá tính đặc biệt
của Phan châu Trinh phát lộ ngay khi ông mới khoảng mười bốn tuổi đầu :
một cô em gái Phan châu Trinh trong khi chạy, bỗng chậm lại rồi biến mất.
Mọi người quày quả trở lại tìm, mãi không thấy ở đâu. Có người bàn nên bỏ
đi, vì đoán cô bé đói quá, chạy vào làng kiếm ăn rồi ít bữa sẽ tìm lên sau.
Chỉ có Phan châu Trinh quả quyết trở lui để tìm em trong đám người chạy
loạn. Cho tới chiều, mới có một người bảo cho biết cô bé đã rớt xuống một
cái hầm bẫy heo rừng. Phan châu Trinh chạy tới nghe tiếng em khóc liền an
ủi, dặn em chờ rồi quày quả trở lại kiếm gia đình. Khi mọi người tới nơi,
nghe tiếng em khóc thì rất thương xót, nhưng chính các anh lớn cũng bảo
nên bỏ đi là hơn. Vì không có dụng cụ, dao mác gì để cứu em giữa chỗ
hoang vắng này mà hầm heo thì sâu, lại đào thẳng dựng để cho heo rơi
xuống, không có cách gì lại nhảy lên, thoát được. Nhưng Phan châu Trinh
quyết nghĩ cho ra kế cứu em. Cậu bảo mọi người tháo hết dây lưng ra (thời
ấy, ai cũng buộc những sợi dây lưng dài, sặc sỡ) nối lại rồi buộc ngang bụng,
