trong bài luận này rồi đây Phong trào Duy Tân toàn quốc sẽ ứng dụng đầy
đủ. Nhưng tại sao gọi nó là đầu tiên ? Như thế nó còn một tuyên ngôn thứ
hai chăng ? Không có bản tuyên ngôn thứ hai, nhưng khi Phan châu Trinh
thực hiện Phong Trào Duy Tân, ông đặt toàn bộ trong Chủ Nghĩa Dân
Quyền, tức là đặt cho Phong trào một vai trò triết học chính trị. Đó là bản
tuyên thứ hai bất thành văn mà ta sẽ thấy sau, được nhân dân khắp cõi nhiệt
liệt tán thành. Sau đây toàn bản văn :
Bài ấy khởi đầu nói : « Nước mạnh hay yếu là tại chánh giáo chớ
không phải tại lớn nhỏ »
Đoạn giữa nói : « Tình thế nước Tàu, trên dưới cô tức du an, không lo
chấn chỉnh việc chánh giáo trong nước, sở dĩ không mất là vì tình thế giằng
xé của các nước mạnh ở ngoài. Các nước xu trọng nghề thương, lấy Trung
Quốc làm tiêu trương, một nước khởi hấn các nước phải phế nghiệp, nên
không nước nào chịu làm kẻ gây đầu mối họa. Nhờ cái cớ kiêng kỵ ấy mà
nước Tàu được thở, chớ không phải là có tài cán gì. Miến điện bị người Anh
lãnh, Lưu Cầu bị người Nhật nuốt, nước Tàu chỉ dương mắt mà trông, cho
đến Hương Cảng các phụ bị cắt nhường, đền Viên Minh bị đốt phá, vết
thương đau đớn là dường nào ! Mà không làm sao được ! Mình không tự
cứu lấy mình còn mong cứu giúp ai được ! Người mình lâu nay cứ xướng cái
kế của Thân bao Tư
cầu cứu với nước Tàu. Triều Tự Đức chỉ lo một việc
ấy, thật là không hiểu tình thế chút nào… (chỗ này tiếp nói tình thế nước
Nhật mạnh và câu nói trên). »
Kế đó tình thế nước nhà, đại ý nói : « Nước mình không lo việc nội
trị, sở dĩ có cảnh huống ngày nay, cái mối nguy nan không phải tại đánh
nhau nơi cửa Cần trừ, vùng Đà Nẵng, mà chính tự ngày trước Cao man
nước Vạn Tượng đến triều cống kia. Có nước mạnh ngoài tới lấn thì đổ cho
họa nước ngoài nếu không nước ngoài, mình có ngồi yên mà ngủ được sao ?
»
Lại nói : « Người ngoại lại đây, bản ý người ta trù việc lâu dài, chớ
không phải toan cái lợi mai chiều trước mắt, mình không biết tình thế sợ
đầu sợ đuôi, chỉ rước lấy điều khinh rẻ mà thôi, chi bằng bỏ cái tên trống vô
