CĂN CỨ ĐỊA CỦA PHONG TRÀO DUY TÂN
NHƯ chúng ta biết, Phong trào Duy Tân phát xuất từ Thừa Thiên,
nhưng không sống nổi. Nguyễn lộ Trạch đã thất bại ngay trên quê hương của
mình rồi cả những nơi ông đi qua cũng không nơi nào Phong trào bừng dậy
được.
Cho tới khi Phan châu Trinh, Trần quí Cáp, Huỳnh thúc Kháng muốn
thừa kế đại sự nghiệp của ông, sau những va chạm với các quan lại, sĩ phu,
biết rằng đế đô không dung nổi những thay đổi lớn lao có thể đến tận gốc rễ
về mọi phương diện, họ phải chọn một địa bàn khác để hoạt động.
Họ đưa về Quảng Nam, tỉnh nhà.
Quảng Nam xưa kia là Thừa Tuyên, là dinh đã có khi ăn vào tới Bình
Định và ảnh hưởng đến cực Nam Trung Việt, và cái tên ấy cũng thường
dùng để chỉ cả Miền Nam Việt Nam hiện nay : nước Quảng Nam (Nam Hà)
như Miền Bắc hay ngoại quốc thường gọi. Cho tới khi rút gọn vào trong một
tỉnh thì nó vẫn còn khá rộng, gồm cả hai phần như hiện nay đã chia : Quảng
Nam và Quảng Tín. Hai phần này nhiều người vẫn lầm lộn là cùng chiếm
của Chiêm Thành một lần. Sự thật, Quảng Nam chiếm trước, là một phần
cống hiến trong thỏa hiệp đổi Công Chúa Huyền Trân và trở thành một bộ
phận của Thuận Hóa. Sau đó, một thời gian khá lâu, cho tới lúc lực lượng
Việt Nam theo đường biển đổ bộ cửa Đại Chiếm mới tiến vào Quảng Tín
qua ngã Đồng Tràm. Tướng chỉ huy thời kỳ này là Phạm nhữ Dật (con thứ
năm của Phạm ngũ Lão) và một quan văn nguyên Thừa tướng Thượng tể đời
Hồng Thuận nhà Lê : Nguyễn văn Lang. Cả các vị này rồi sẽ lấy đất Đồng
Tràm làm chỗ nghỉ ngàn thu của mình.
Quảng Nam có một địa thế lạ, ít nơi nào trên đất Việt đã có : gồm một
lúc hai cửa bể cực kỳ quan trọng : Hội An và cửa Hàn (Đà Nẵng). Theo
nhận xét của tôi, cửa Hội An chắc chắn là một thừa kế của Chiêm Thành
chứ không phải là một phát hiện của Việt Nam
. Nghĩa là nó có đâu nhiều
thế kỷ trước khi chúng ta đổ vào đấy. Trong khi đó, cửa Hàn cũng đã là nơi
