Phiên bang chẳng nơi nào sánh kịp »
. Của núi, của rừng cống hiến thì có :
trầm hương, tốc hương, sáp ong, mật ong, dầu sơn, cây gỗ, sừng tê, ngà
tượng, của sông, của bể cung cấp thì có : lúa, kê, đường, chè, hạt cau, hồ
tiêu
(…). Nhờ có sự tiếp xúc chung đụng sớm sủa như thế với đám người
Thiên triều, mà một số người địa phương ở Quảng Nam dinh, đã học được
nghề dệt các thứ hàng quí nói trên, Vì sẵn óc thông minh, sẵn có xảo tư, lại
giàu tính cần cù chịu khổ công tìm tòi cái khéo của người, nên « người Phủ
Thăng, Phủ Điện dệt các thứ the đoạn, lụa là, hoa hòe, chẳng kém gì hàng
Quảng Đông ».
Nơi đó, không chỉ các Chúa Nguyễn thâu được rất nhiều thuế giúp cho
sự thịnh vượng của xứ sở do tàu bè ngoại quốc mang tới mà còn là nơi dân
chúng thâu nhận được rất nhiều luồng tư tưởng Âu Tây và Trung Hoa. Âu
Tây với Thiên Chúa Giáo, với các y sĩ, nhà khoa học, nhà kinh tế… Ảnh
hưởng Trung Hoa cũng khác Miền Bắc Việt : không phải những tư tưởng
Khổng Mạnh cũ, văn nghệ cũ Tống, Đường, Nguyên do những quan lại từ
các kinh đô Miền Bắc truyền sang đã Việt Nam hóa qua thời gian. Ở đây là
những tư tưởng Nho, Phật, những bộ môn văn nghệ do người Trung Hoa
Miền Nam mang thẳng sang, tuy chưa tinh luyện, chưa tế nhị như Trung
Hoa Miền Bắc, nhưng rất thích hợp với vùng đất mới, đời sống và văn hóa
còn đơn sơ, giống phần nào với chính nhân dân Miền Nam Trung Hoa ở bên
này sông Dương Tử Giang nơi mà Sử Tàu cũ thường cho là vùng chưa khai
hóa. Hội An có nhiều phố xá buôn bán phồn thịnh do nhiều người ngoại
quốc, quốc tịch khác nhau điều khiển : Nhật, Bồ Đào Nha, Trung Hoa v.v…
nhưng rồi, người Tàu với những khôn ngoan tế nhị đứng hàng đầu vai trò
trung gian thế giới nhất là ở Đông Á, đến nay còn chứng tỏ, người Tàu đã
hất cẳng lần các thương gia của những nước Văn minh để lên hàng số một
rồi Duy nhất. Hội An mất lần địa vị ưu đẳng khi người ta khám phá lần ra
rằng Đà Nẵng thuận lợi cho các tàu buôn ngoại quốc càng ngày càng kềnh
càng hơn. Kể từ 1843 rồi 1858, khi liên quân Pháp, Y Pha Nho bắn vào cửa
Hàn thì địa vị Hải Cảng Hội An xuống nhiều. Nhưng thực tế, cho tới đầu thế
kỷ này, nơi đó việc buôn bán với người Trung Hoa đã tiến tới mức phồn
thịnh tột điểm, dù người Pháp tìm hết cách để mở mang Đà Nẵng vừa thuận
