quen lý luận, càng nhận thấy tha thiết hơn ai hết là phải có những thay đổi
lớn. Họ cũng nhận thấy vai trò của họ là phải lãnh đạo công cuộc thay đổi ấy
dù bây giờ họ chưa thấy rõ nó sẽ theo phương thức nào. Chỉ có thay đổi mới
mong tiến bộ, giải phóng tình trạng của giới sản xuất bị Tàu, Tây chèn ép đủ
mặt và do đó mới mong gia nhập vào xã hội mới để tự cứu mình rồi sau đó
mới cứu nước, hoặc cứu nước để cứu mình.
Cho nên khi những Tân thư Trung Hoa đưa sang họ chụp lấy ngay !
Không phải họ không đọc nổi tiếng Pháp hay quốc ngữ nên chẳng biết
gì về những tiến bộ, khoa học Âu Tây. Nếu họ không đọc được, sẽ có người
đọc cho họ nghe. Nhưng theo truyền thống, họ không tin gì những tờ báo
quốc ngữ ở Sàigòn, những ông cố đạo, hoặc những người Công giáo hiểu
biết giảng giải cho họ. Nghĩa là nhất định văn minh Âu Tây không thể
truyền thẳng bằng tày thủy từ Sàigòn tới hay Mác Xây qua. Nó phải vòng vo
qua Thượng Hải được các sĩ phu Trung Hoa đọc, tán thưởng, viết lại bằng
chữ Tàu rồi lại theo thuyền buồm Tàu chuyển sang cùng hàng hóa của Tàu
mới được sĩ phu Việt Nam tin cậy !
Và nó lan man như cỏ gú gặp mưa rào.
Vậy phong trào Duy Tân căn bản là một Phong Trào Vận động của tư
sản muốn tự giải phóng và gia nhập vào xã hội mới. Tư tưởng Tư sản dân
quyền, đối với thời đó là tư tưởng tiến bộ nhất so với toàn thể các tư tưởng
đang du nhập vào Á Châu. Nhưng không ai muốn chỉ thấy giá trị vật chất
trong đó. Nhất là tiến tới mục đích vật chất lại càng đáng cho sĩ phu ái quốc
phỉ nhổ. Vậy, không thể hướng nó đơn thuần về kinh tế, tài chánh mà bản
tâm sĩ phu cũng không muốn. Vì nếu muốn thế thì chỉ cần một cuộc Duy
Tân hóa, tự nó trước sau gì cũng đến kia mà ! Duy Tân hóa khác với Phong
trào Duy Tân. Duy Tân hóa là noi theo tư bản Âu Tây trong sự khống chế
của thực dân để tiến bộ theo họ. Vật chất sẽ đẻ ra những nhà đại kinh doanh,
đại tư sản mại bản và tinh thần sẽ đẻ ra Tôn thọ Tường, Phạm Quỳnh còn
Phong trào Duy Tân là một cuộc vận động lớn về chính trị, chủ yếu là thuyết
dân quyền làm cơ sở cho mọi phát xuất và phát triển về cơ cấu. Phong trào
Duy Tân sẽ đẻ ra Phan châu Trinh, Lương văn Can, Huỳnh thúc Kháng…
