Duy Tân hóa chỉ cần một bọn thực dân, tư bản tới để bày dạy để « truyền
giáo » người bản xứ thụ động tuân theo. Phong trào Duy Tân do chính người
bản xứ giác ngộ, chủ động đi tìm hiểu, đi tra gạn đến nguồn gốc nó từ chỗ
căn nguyên. Do đó, Duy Tân hóa chịu ảnh hưởng tới các từng lớp tư sản,
còn phong trào Duy Tân, vì là phong trào ái quốc, Duy Tân để cứu nước nên
không chỉ các tầng lớp tư sản mà cả nhân dân đều hưởng ứng. Sàigòn đã
Duy Tân hóa nên không gây ảnh hưởng sâu mạnh nào. Còn Quảng Nam
xướng Phong trào Duy Tân nên phát ra tiếng vang toàn quốc và chính sau
này Sàigòn – qua con đường Hà Nội – sẽ làm theo cái mà họ đã làm, đã biết,
nhưng thiếu nội dung tư tưởng.
Hiểu như thế, chúng ta đã hiểu tại sao căn cứ địa của nó phải đặt ở
Quảng Nam. Vì Nghệ Tĩnh có nhiều sĩ phu anh hùng nhưng không có cửa
biển nào để dân chúng mở rộng đôi mắt. Thừa Thiên tuy đào tạo nổi một
Nguyễn lộ Trạch mà không đủ quần chúng sĩ phu tân tiến, không đủ những
nhà tư sản, sản xuất thương mãi, đòi hòi Duy Tân, lại bị chế độ phong kiến
bóp nghẹt. Hà Nội có những sĩ phu giác ngộ, nhưng đã lâu, dưới sự cưỡng
chế của Triều Nguyễn, sĩ phu Hà Nội bị gạt ra khỏi « tập đoàn » lãnh đạo,
nên nay trở nên bỡ ngỡ. Quảng Nam có những điều kiện về cửa biển, về
nguồn lợi và nhất là sĩ phu có óc cầu tiến và quần chúng ít thành kiến cho
nên Duy Tân là một nhu cầu chính trong sinh kế, trong phát triển và cả trong
dự phóng cứu nước một cách hữu hiệu.
Chính vì thế mà khi Phan châu Trinh xướng lên Phong Trào Duy Tân
với học thuyết Dân quyền là nhiều sĩ phu và quần chúng ùa theo ngay. Như
đã nói trên, nếu Dân quyền đi bằng tàu Tây tới, họ đã ghẽ lạnh. Nhưng nó đi
từ xứ Khổng Tử Viết tới, với sách chữ nho rành rành giấy trắng mực đen thì
có « điều chi nữa mà ngờ » ! Xứ của Thánh – Thánh địa – còn Duy Tân,
huống hồ nữa là ta. Nói thế không phải không có những phản động lực cản
trở khác nhiều là khác. Nhưng ai cản nổi cái chí hăng hái nhiệt thành của
quần chúng đang lăn trên bánh xe tiến hóa.
Nghiên cứu Phong trào Duy Tân mà không tìm thấy những lý do chính
trị – chống thực dân, phong kiến – lý do kinh tế, thoát khỏi chèn ép thương
