trên Bách Khoa nó đã thành những giai thoại của thành phố ấy và rất nhiều
người biết.
Có thể nói chắc đó là gia đình tiêu biểu cho sự phát biểu của các luồng
tư tưởng của quốc gia ta ở thế kỷ XX này. Và điều rõ ràng là họ cãi nhau
không phải vì miếng cơm, đồng bạc mà chính vì lòng nhiệt thành đi tìm một
chân lý mà ai cũng có ảo tưởng mình đang nắm chắc
. Chính đó là động cơ
thúc đẩy cho sự tiến bộ và luyện cho người Quảng Nam dễ quen nghị luận,
yêu thuật hùng biện, thích thảo luận để tìm cái mới, cái đúng và do đó, rất ít
định kiến và ít cố chấp.
Cũng do sự quen thảo luận, tiếng Quảng Nam một ngày một tinh luyện,
giọng nói không hay nhưng rõ ràng và được chấp nhận làm tiếng chính thức
của Triều đình Nguyễn (Đại Nam nhất thống chí. Tỉnh Quảng Nam) và mặc
nhiên thành tiếng chính thức của văn học hát bộ (tức là những thổ âm răng,
rứa, mô, tê trong các bản hát bộ từ Bắc chí Nam đều dùng) là nền văn học
chủ yếu của miền Nam.
Do những cái lợi thu nhận được về kiến thức, kinh tế, thương mãi mà
giới tiểu tư sản, trí thức càng ngày càng thêm đông và càng đặt ra những câu
hỏi về hiện trạng và tương lai của họ. Nhất là từ thời người Pháp sang, Đà
Nẵng đã mở mang hải cảng, có nhiều tàu buôn vào ra, các ngành giáo dục,
kinh doanh, kể cả xuất cảng, nhập cảng, đổi mới, « thành phố này giết lần
thành phố kia » như nhận xét của Jean Marquet sau này trong Les cinq
fleurs (Ngũ hoa) thì chính người Trung Hoa ở Hội An cũng rúng động và
muốn chuyển ra Đà Nẵng.
Các nông gia, các nhà trồng cây công nghệ (quế, mía) các nhà chăn
tằm, dệt vải các nhà buôn đều nhận thấy một cách rõ ràng là họ không thể
theo phương thức cũ để phát triển trong một xã hội có nhiều thay đổi lớn.
Phải thay đổi, nhưng thay đổi ra sao ? Thay đổi những gì ? Ai đứng ra để
thay đổi ? Đó là những câu hỏi vốn tự nhiên xuất ra từ bản năng cạnh tranh
và sinh tồn chứ chưa kịp nâng thành lý luận. Nhất là giới sĩ phu, đa số là con
những nhà có tư sản, có sản xuất (như Huỳnh thúc Kháng nói trên) là những
kẻ, trước những va chạm lớn của lịch sử và xã hội, lại ở trong một khu vực
